ნონა ქობალიას ბლოგი ,,მთვარის მოზაიკა''
თქმულება დედამოკაზე აშკარად პროფანირებული მითია. ამ კიკლოპური ფიგურისა და მასთან დაკავშირებული ფენომენის ახსნა სულ სხვა სიბრტყეზე დევს, კოლხების გაცილებით ღრმა, ფილოსოფიურ რწმენა–წარმოდგენებში – ეს წყლის ღმერთის საკულტო ადგილია.
ერთ–ერთ წინა ბლოგში ჩვენ ვისაუბრეთ თევზზე, როგორც წყლის ზოომორფემაზე და კოსმოგონიურ საწყისზე, რომელიც მას უკავშირდება.
მითები მითებად, მაგრამ თევზის მონადირება (სხვათა შორის, თევზაობა –ჩხომუა ძველად ნადირობის სახედ იხსენიებოდა) მხოლოდ შორეულ, ქვეცნობიერ დონეზე კი არ იყო დაკავშირებული თევზის კულტთან, ქაოსთან ბრძოლის სულისკვეთებასთან, არამედ სავსებით პრაგმატული დანიშნულება ჰქონდა – ზღვა, ტბა, მდინარე იყო სველი ველი – შიმე, შ ვე, შოლირ ვე, რომელზედაც იმკიდა მეთევზე თავის მოსავალს, თავის პურს და ამიტომ მის წარმატებას, ხელსავსეობას, მოსაშ მუნაწიშ – ბადით მონაგრებულის სიუხვეს მაფა–ჩხომი, მეფე თევზი, თევზსახოვანი ღმერთი განაგებდა.
სხვადასხვა ეპოქაში, სხვადასხვა დროში ზღვის მეუფე, წყლის მეუფე მეთევზეებს და არა მხოლოდ მათ, წარმოედგინათ თევზსახოვანი, ადამიანის მსგავსი, თუმცა, ქერეჭით დაფარული სხეულით ან ვეშაპის, გიგანტური თევზის სახით ( ასეთ კიკლოპურ ფიგურებს ვხვდებით მთელ მსოფლიოში და მათ შორის საქართველოში). უფრო დაბალ იერარქიულ საფეხურზე წყლის სულს განასახიერებდა წყარიშ მაფა, წყარიშ დიდა, უფრო გვიან გამოჩნდა ზებედე, ზებერდე – მეთევზეთა მფარველი ღვთაება, რომელზედაც მათი მთავარი დღესასწაული – ობა იყო შესახელებული. ამ ობას ზებედობა ერქვა და იმართებოდა ყოველ გაზაფხულზე, ნაოსნობისა და თევზაობის სეზონის დაწყების წინ.
ამ დღისთვის მეთევზე – ნაოსანთა ოჯახებში აცხობდნენ დიდ რიტუალურ კვერს – ზებედეში, რომელსაც ზელდნენ ზღვის მლაშე წყალში ან ტბის, მდინარის მტკნარ წყალში. ზებედეშ კვარს, ზებედეს კვერს თევზის ფორმა ჰქონდა. და ნავის ფორმის ლაზური ( აჭარული) ხაჭაპურიც სხვა არაფერია, თუ არა ნავი, ზღვა და მზის თვალი ერთად.
ზებედეს სახელი უკავშირდება ზების, ზეპის – დიდს, წარმოსადეგს, ხელსავსეს, ხვავს – შესაძლოა აქედან მოდის (ან პირიქით) სიუხვის აღმნიშვნელი ზმნა – ზეპუ – უხვადაა. ხელმწიფების, ხელხვავიანობის ამ სიმბოლოდან მოდის ამა ქვეყნის ძლიერთა, მაღალი საზოგადოების ეპითეტი ზეპური საზოგადოება, მეგრულად – ზებედარ კათა – ჩინჩ კათას ანტონიმი.
დიდ ზებედარ დო კეხმინორთელ ოსურ რენია – იტყვიან ჩვენში ცუდმედიდ, უკადრის ქალზე, ასევე: თევზივით კაცია – ჩხომჯგუა კოჩ რენია – იტყვიან უემოციო კაცზე. ესეც ზებედეს თვისებიდან მოდის – ზებედეს გულის მოგება ძნელია, იგი თევზივით ცივსისხლიანია, უზისხირე, უსიცოცხლო ანუ ყველაზე უემოციო ღვთაებათა შორის. ძნელია მიხვდე, სად შეუცდი – სო მეუჩირთი, ამიტომ, რაც უნდა გულმხურვალედ ილოცო მისთვის, შეიძლება მოულოდნელ ხიფათს შეგყაროს – არსად ადამიანს იმდენი ხიფათი არ ელოდება, რამდენიც წყალში.
ამ გულგრილობის შეგრძნება აძლევს ფატალურ ელფერს წყალთან კრძალულების – ვაშინერსის რიტუალებს, შელოცვებს წყალში გაჭირვებულთა და გზამოჭრილთათვის. ზღვასთან ყველაზე შეთამამებული ლაზებიც კი თვლიდნენ, რომ მეზღვაურის ბოლო მაინც წყლით დამიზეზებაა, წყალში მონახდომი, ზღვას რომ თავი დავანებოთ, მეზღვაურებს, მეთევზეებს სველი ველის – შ ვეს ერთგულებისთვის პრეტენზიებს უყენებენ მშრალი ველის – სქირის ღმერთებიც, რომელთაც აბარიათ მათი ოჯახები სანამ ისინი ზღვაში არიან. ხმელისა და წყლის მარადიული ბრძოლაც არის მიზეზი იმისა, რომ მეთევზე–ნაოსანი ორ სტიქიას შორის არის გაყოფილი, ორივეს გულის მოგება მართებს, წყალიც თავისას ითხოვს და ხმელიც.
ჩვენ ბევრი ვილაპარაკეთ თევზსახოვანი ღმერთის ზებედეს გულგრილობაზე, მაგრამ შესაძლოა ცოტა გადავაჭარბეთ კიდეც, ზებედეს სისასტიკესაც ჰქონდა საზღვარი და მეთევზე–ნაოსნის გულდადებულ – გურგედვალირ ლოცვას მაინც მოჰქონდა შედეგი.
სანამ მეთევზე წყალში ბადეს მოისროდა ან სათევზაოდ შეაცურებდა ნავს, ღმერთს ახსენებდა და საწირსაც მიართმევდა. ზებედე არ წყალობდა ძუნწსა და თავკერძას – ამიტომ იყო მეთევზეებში გარდუვალი კანონი თევზის გაყოფა, განაწილება ხელმოცარული, ასე ვთქვათ, კოლეგებისთვის, თევზის შეგზავნა – თიაშ გინოჯღონა მეზობლებისთვის, განსაკუთრებით ქვრივ–ობლებისთვის.
იკრძალებოდა წყალში ნასვამი მეთევზის შესვლა, რადგან მაფა–ჩხომი ვერ იტანდა მზეს – ვაზის მტევნებში და მიწას – ფესვებში და მისი განაწყენების შიშით ნაღვინევი მეთევზე უფრთხოდა წყალში შესვლას, რაც ამავე დროს იცავდა მას როგორც ხელმოცარვისგან, ისე ხიფათისგან.
ზებედეს ლმობიერება უფრო იოლად მიიღწეოდა, როცა სავედრებელი ჩვილ ბავშვს, ორსულ ქალს ეხებოდა.
ერთი ლაზური ჩვეულების თანახმად, ახალშობილს სანამ ორმოცი დღისა გახდებოდა, სასწორის პინაზე დააწვენდნენ, მეორე პინაზე ახალდაჭერილ თევზს დააწყობდნენ, რომ ბავშვის წონის თევზი დაეფლათ მიწაში. ამას დიხაშ გუმორძღაფა – მიწის გაჯერება ერქვა.
ფეხმძიმე ქალს მუცელზე თევზის წებოს წაუსვამდნენ, რომ ნაყოფი ისე მყარად დამაგრებულიყო, როგორც ქვირითი ბუდობში.
ქალს ორსულობისას და მშობიარობის დროსაც ავი თვალისგან იცავდა სათევზო ბადე – მოსა, რომელსაც ქალის საწოლს გადააფარებდნენ და გამოუვალი მდგომარეობიდან გამოსავალს შესთხოვდნენ წყლის ღმერთებს – ჩანასახი, დაუბადებელი ბავშვიც ხომ წყალში მყოფობდა და წყლის სტიქიას ეკუთვნოდა. ზებედე მშრალ მიწაზე უშვებდა მას სამშობიარო წყლების დაღვრასთან ერთად, ისე, როგორც თევზსა და წყალობას ჩუქნიდა ადამიანებს.
ვფიქრობთ, სინამდვილეში ზებედეს კულტს უკავშირდება კიკლოპური ფიგურა დედამოკა, რომელიც, ხალხური გადმოცემით, არის თურქ მოძალადეს გაქცეული ქვადქცეული ქალი, რომლის ვედრება ისმინა ღმერთმა, მოულოდნელად დაავიწროვა ტეხურის კალაპოტი და საშუალება მისცა მეორე ნაპირზე გადაესწრო მოძალადისთვის.
მაგრამ ეს თქმულება დედამოკაზე აშკარად პროფანირებული მითია – ორსული ქალის ამ კიკლოპური ფიგურისა და მასთან დაკავშირებული ფენომენის ახსნა სულ სხვა სიბრტყეზე დევს – კოლხების გაცილებით ღრმა ფილოსოფიურ რწმენა- წარმოდგენებში – ეს წყლის ღმერთის უძველესი საკულტო ადგილია, რასაც ადასტურებს ზებედეს კულტისთვის დამახასიათებელი ცერემონიალის ელემენტები, როცა მეგრელ დედებს დედამოკასთან მიჰყავთ ახალშობილები და პატივს მიაგებენ, მფარველობას შესთხოვენ მას. თუმცა ამაზე შემდეგ.