ნონა ქობალიას ბლოგი ,,მთვარის მოზაიკა”
რატომ ეკრძალებოდა (ვაუშინერდ) ჩვენში კუს ხსენება სახელდობრ ქალს, განსხვავებით ტაბუსგან, რომელიც, მაგალითად, გველს ადევს, როგორც ქალების, ისე მამაკაცების მეტყველებაშიც. რით აშინებდა ბუნების ეს გასაოცარი ქმნილება ხალხს, რატომ გაურბოდნენ მის გაძლიერებას ხსენებით, რა ჰქონდა საერთო ეშმაკეულთან ამ პატარა და უწყინარი არსებას, რომლის ბაკანი სპილოს შედგომას უძლებს?.
ძველ სამეგრელოში უმკაცრესი ტაბუ ედო გარკვეული ცხოველებისა და რეპტილიების, მათ შორის კუს ხსენებას. რატომ ეკრძალებოდა (ვაუშინერდ) ჩვენში კუს ხსენება სახელდობრ ქალს, განსხვავებით ტაბუსგან, რომელიც, მაგალითად, გველს ადევს, როგორც ქალების, ისე მამაკაცების მეტყველებაშიც. რით აშინებდა ბუნების ეს გასაოცარი ქმნილება ხალხს, რატომ გაურბოდნენ მის გაძლიერებას ხსენებით, რა ჰქონდა საერთო ეშმაკეულთან ამ პატარა და უწყინარი არსებას, რომლის ბაკანი სპილოს შედგომას უძლებს? იქნებ სწორედ ამ უკანასკნელის გამო განასახიერებს იგი ცოდვის სიმძიმილს და თავად ცოდვის ძალასა და მედეგობას სუსტი არსების ( ამ შემთხვევაში ქალის) ქვეცნობიერი მისწრაფებების, ქვენა ვნებათა მორევში დანთქმის საშიშროების თვალსაზრისით?
სწორედ ასე უცდია მეგრელ მეზღაპრეს ამ ტაბუს პირველმიზეზის ახსნა ქალის მიერ ჩადენილი ცოდვით, და–ძმობის უმაღლესი, ცისმიერი გრძნობის შეურაცხყოფით თავისი მიწიერი ვნებების კარნახით. ამ ზღაპრის მიხედვით, სატრფოს მომლოდინე ქალს დედალი დაუკლავს და როცა სუფრა გაუწყვია, მოულოდნელად ძმა სტუმრებია. ქალს სატრფოსთვის განკუთვნილ დედალზე თეფში დაუფარებია და ძმას ფხალეულით გამასპინძლებია. ძმის გაცილების შემდეგ შინ შებრუნებულ ქალს ფეხადგმული დედალი დახვედრია ზურგს შეხორცებული თეფშით, ასე გაჩენილა კუ, ხოლო ღმერთს ქალი დაუწყევლია და კუ შეუჩენია მისი ეზო–კარისთვის, რომ მუდამ ხსომებოდა ძმის განაპირების, ძმისგან განდგომის ცოდვა.
ზღაპარი ზღაპრად, მაგრამ არის მასში უძველესი მითოსური პლასტი, რომელიც კუს შესახებ მსოფლიოს ხალხთა რწმენა–წარმოდგენებს უკავშირდება, ოღონდ ნეგატიურ რწმენა–წარმოდგენებს. სახელი ,,კუ”, რომელსაც ქართველები ვეძახით ამ არსებას, არ არის ქართული, ასე ქვია მას სხვადასხვა ვარიაციებით და ზოგჯერ უცვლელადაც ეგვიპტეში, აფრიკის სხვა ქვეყნებში, ინდიელებში და დასავლეთის ქვეყნებშიც, მათ შორის ძველ საბერძნეთში.
კუ, კუი ამ ხალხთა ენებზე მამაკაცის სარცხვინელს ნიშნავს და შესაბამისად აწარმოებს სიტყვებს, რომელნიც სქესობრივ ურთიერთობებს აღნიშნავს.სხვათა შორის, ამას უკავშირდება ქალ– ვაჟის სასიყვარულო პაროლები ,,კუს თუ გეკუსებისა?“, რომელიც, ალბათ, გახსოვთ ჯავახიშვილის ,,თეთრი საყელოდან“ და გარკვეულწილად, ,,მთვარის მოტაცებიდან“ – ფუი, ლამარია!
გარკვეულ ეტაპზე, ფალოსური კულტის დამხობამდეც და მასთან ბრძოლის ჟინის აზვირთებისა და განელების შემდეგაც, კუ ითვლებოდა ქალური საწყისის სიმბოლოდ, რაც ემყარებოდა მრავალ სხვადასხვა მიზეზს და მასთან ერთად არცთუ ღრმა ცოდნას ამ არსების შესახებ: იყო დრო, როცა მიაჩნდათ, რომ კუ მხოლოდ და მხოლოდ მდედრობითი სქესისაა და, რადგან თავის კლასში პარტნიორი მამრი არა ჰყავს, გველთან შეჯვარებით მრავლდება, ანუ ყველაფერზე წამსვლელია და არ გააჩნია სირცხვილის გრძნობა.
სხვათა შორის, ერთ–ერთი ყველაზე მძაფრი სალანძღავი სიტყვა, რომელიც ურცხვის, უსირცხვილოს შინაარსის მატარებელია და მხოლოდ და მხოლოდ ქალს მიემართება, დღემდე არის ,,კუჯგუა ოსური’’, ,,მუჭო კუს ქოგ’’ (კუსავით ქალი, კუსა გავს) – ეს ერთ–ერთი ყველაზე შეურაცხმყოფელი შედარებაა დღემდეც.
ქალს კუს ხსენება არ ეგებოდა – ,,ვაუშინერდ” ოდნავ შორს წასული სხვა მიზეზითაც. როგორც აღვნიშნეთ, კუ ქალურ საწყისს განასახიერებდა, მაგრამ არა აუცილებლად ურცხვ ქალურ საწყისს. საქმე ისაა, რომ კუს ბაკანი, მაშინდელი ცოდნის თანახმად, 13 ძვლოვანი ფირფიტისგან იყო შეკრული, ისე როგორც მთვარის წელი – 13 თვისგან, შესაბამისად, ეს დედათა წესსაც უკავშირდებოდა, ამაზე ლაპარაკს და მინიშნებას კი საქართველოშიც ძალიან მკაცრი ტაბუ ედო და, შესაძლოა, ესეც იყო მიზეზი კუს ხსენების აკრძალვისა.
მაგრამ თუ ასეა, როგორ ავხსნათ ის, რომ ჩვენი ოქრომჭედლობის ერთ–ერთი უბრწყინვალესი ნიმუში არის კუს ყელსაბამი, რომელიც ვანის ნაქალაქარში, დიდგვაროვანი კოლხი ქალის სამაროვანშია ნაპოვნი და ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მეხუთე საუკუნით თარიღდება?
რა გზა გაიარა კუს სიმბოლიკამ იმ დროიდან აგერ უკვე მეცხრამეტე–მეოცე საუკუნემდე? რამ შეცვალა მისი აღქმა სხვადასხვა დროის წინაპართა მიერ?
ჩვენ არაერთგზის აღვნიშნეთ, რომ დამოკიდებულებებსა და აღქმებს სამყაროს მოწყობის ხედვების, მისი შინაგანი წესრიგის განმკარგველი ძველი და ახალი ღმერთების მონაცვლეობა განსაზღვრავდა. კოლხი ქალი, რომელიც ამ სამკაულს ატარებდა, ზღვის, მთვარისა და მზის შვილი იყო, იმ დროის ადამიანი, როცა კუ განასახიერებდა ნაყოფიერების ღვთაებას, ქალ–ღვთაებას, არა იმდენად იმის გამო, რომ მრავალი კვერცხის მდებელი არსება იყო, არამედ იმიტომ, რომ ის, როგორც წყალ–ხმელეთა ცხოველი, განასახიერებდა წყლისა და მიწის, შესაბამისად, მთვარისა და კოსმოსის სტიქიებს და იყო წესრიგის, ჰარმონიის სიმბოლო, ადამიანის მფარველი წყალშიც და ხმელეთზეც.
მსოფლიოს ხალხთა უძველეს რწმენა–წარმოდგენებში დედამიწა დგას სპილოს ზურგზე, რომელიც თავის მხრივ, კუს ბაკანზე დგას.
სხვათა შორის, წარღვნის შესახებ შუმერული მითების თანახმად, ენქიმ უბრძანა ათრახასს ყოველი ცოცხალი თესლითურთ შესულიყო მზისგან და წყლისგან შეუვალ ხომალდში და ამ ხომალდის სახელი იყო ,,კუ, სიცოცხლის შემნახველი“ საერთოდ კუ, რომელიც ხალხური წარმოდგენით ყვავისა არ იყოს, ყველაზე დიდხანს ცოცხლობს, იყო დღეგრძელობის, უკვდავების სიმბოლო, ხოლო განსაკუთრებით მტკიცე ბაკნის გამო – დაცულობის სიმბოლო.
იგი ამავე დროს განასახიერებდა ადამიანის ხანმოკლე სიცოცხლით ახსნადი სულსწრაფობის, მოჩქარეობის საპირისპირო აუჩქარებლობას, სიდინჯეს. სხვათაშორის, კოზიმო მედიჩის ღერბზე გამოსახულია კუ, რომელსაც ბაკანზე აფრა აქვს დამაგრებული, ხოლო დევიზად აწერია ,,ფესტინა ლენტე!’’ – იჩქარე ნელა!.
ძველ საბერძნეთში კუ წმინდა ცხოველი იყო და იქ ნაყოფიერების, ქალური საწყისის, სიყვარულის სიმბოლოდ ითვლებოდა, ამიტომ ახლავს იგი მითებში სიყვარულის ქალღმერთს აფროდიტე – ვენერას ან სულაც პანს, ჩვენებურ ოჩოკოჩს ( სადაც პანია, ოჩოკოჩი, იქ კუც დაშარიშურობს ფოთლებში).
კუ რომ სიყვარულის, ზოგჯერ ფაქიზი, მაგრამ უპირატესად აღვირახსნილი გრძნობების სიმბოლოა, ჩანს თუნდაც იქიდან, რომ ჰერმესმა მისი ბაკნისგან გააკეთა ქნარი, რომელიც ამ ყოვლად ,,უწესო” ღმერთის ატრიბუტი, რეგალია , თუ გნებავთ, ემბლემა გახლავთ.რაკი ჰერმესი ვახსენეთ, მოვიგონოთ ისიც, რომ იგი წერამწერალი, მარებელი, წინასწარმეტყველი, მკითხავიც იყო, ესეც იმ შორეულ ტრადიციას უკავშირდება, როცა კუს ბაკნის ხაზებისა და ნაპრალების მიხედვით წინასწარმეტყველებდნენ ადამიანის ბედს, რაც მნიშვნელოვანწილად მაინც ქალის სასიყვარულო გრძნობებს და მოლოდინებს უკავშირდება.
მოკლედ, რა კუთხიდანაც არ უნდა შევხედოთ კუს, ნეგატიური თუ პოზიტიურიდან, იგი მაინც ქალთან არის დაკავშირებული, ამით აიხსნება კუს ბაკნის გამოყენება თეთრსა და შავ მაგიაშიც – ჩვენ კუს კულონი ვახსენეთ, მაგრამ სამაროვნებში ბევრია კუს ბაკნის სავარცხლები და თმის სამაგრები, რომელნიც იცავდნენ მის მატარებელ ქალებს.
სამეგრელოში მეწამლეები წყალში შერეულ კუს ბაკნის ანაფხეკს ასმევდნენ დავრდომილებსა და ორსულ ქალებს, რომ მისი მედეგობა და ძალა გადაეცათ მათთვის და ეს ხდებოდა მას შემდეგაც, რაც კუს დიდება შორეულ წარსულში დაინთქა და იგი, გველეშაპის, გველის არ იყოს, ბოროტ არსებად გამოცხადდა.
კუ დარჩა ჩვენი კუდიანი დედაბრების შელოცვებშიც, კერძოდ, გათვალულის შელოცვაში: ,,კუა, კუა, კუჩხორია, სამში შარია, მურგვა, მარკატელი, რგვალ სამართებელი. ფუი, ათაშ გააქარი, ეშმაკიშ დაბადებული…’’
მიუხედავად იმისა, რომ მეწამლეები და მჩხიბავები ( მეწამალეფ დო მაზაკვალეფ) უპირატესად დედაბრები ყვნენ, არ უფრთხოდნენ ,,ვაშინერსის” დარღვევას, პირიქით, ეს მათი ,,საფირმო” ნიშანი იყო – კავშირი აკრძალულთან, სხვებისთვის, ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის შეუცნობელთან, რაღაც სხვა ძალასთან, რომელიც უფრო ,,კვათირი” – მჭრელი იყო, ვიდრე უბრალო ხალხის რუტინული შეხედულებები და შიშები.
სულ სხვა საკითხია სქესობრივი სიყვარულის განთავისუფლება სტერეოტიპებისგან და ცოცხალი არსების გაღვიძება ყრუ და შეუვალ ბაკანქვეშ. ნახეთ, რა ლამაზად და ალერსიანად ჟღერს – კუა, კუა, კუჩხორია… სიყვარული და იდუმალება ალამაზებს და აკეთილშობილებს ყველაფერს.