გამცქვიტია გაძღი – ვინ დაგვილოცავს ბოსტანს ამ გაზაფხულზე?

ნონა ქობალიას ბლოგი ,,მთვარის მოზაიკა”

გაზაფხულზე,   როცა მინდორ-ველს მოლი  და ბალახეული მოეძალებოდა, ბოსტნის საკულტო დღე –  გაძღის, ბალახეულის მფარველი სულის ობა დგებოდა. ამ ობას გვირგვინი იყო დიდმარხვის 24–ე დღეს, ოთხშაბათს გადასახდელი ლოცვა,  რომელსაც გაძღიკობას,  ერთ–ერთი ვარიაციით – გაძიგობას ეძახდნენ.  

 ამ დღეს ყველა ოჯახი ელოდა გაძღიკიას, გაძღის, რომელსაც უნდა დაელოცა დიასახლისის ბოსტანი და სიუხვე დაენათლა მინდვრებისთვის, და ვაი, მას, ვინც მას საკადრისად ვერ დახვდებოდა. თუ გაძღიკიას სათავისო სუფრა მოეწონებოდა, იტყოდა, უღუნ თის უძინუდასია – ვისაც აქვს, მოემატოსო, თუ არადა, დაიწყევლებოდა: ვაუღუნ თის ვემეჩამდასია – ვისაც არა აქვს, არ მისცემოდესო. 

მეგრელებს გაძღი წარმოედგინათ როგორც ბალახიჭამია, ჩია კაცუნა, რომელსაც გაწკვერტილი ულვაშები ჰქონდა ( გამცქვიტია კოჩი რდ), საკმაოდ თვალშისაცემი ღიპუცა  (ქვარა უკიტანდ), რასაც გამუდმებით ლობიოს ჭამას მიაწერდნენ.

ღიპი ღიპად, მაგრამ გაძღი გაძვალტყავებული კაცუნა იყო, სიგამხდრისგან  ნეკნები და კისრის მალები უჩანდა, გოძღოძღო – უხორცო ღურკანი ჰქონდა, ინდაურივით ქონით დაფარული კი არა.   

გაძღიკია გამუდმებით აცმაცუნებდა ულვაშებს და აქსუტუნებდა ცხვირს, რომ  კარგად შეეყნოსა ქონდრის, ომბალოსა და განსაკუთრებით სამშურეს ( შაშკვლავის) სუნი. ამიტომ დიასახლისი საგანგებოდ ამ დღისთვის მთელი ზამთრის განმავლობაში ინახავდა წინა ზაფხულს გახმობილ სანელებლებს და ყვინთელ პირიშ –  ხმელი ზაფრანის  გალას, რომელიც ჩვეულებრივზე ნაკლები სიგრძისა იყო, რათა, როცა პატარა ტანის გაძღი მოპარავდა და ყელზე ჩამოიკიდებდა, გრძელი გალა ფეხზე არ წამოსდებოდა და არ დაცემულიყო. გაძღი იმას კი არ იტყოდა, მე ვარ პატარაო, დიასახლისს მიაწყევლიდა: ძალით აკოფხართიო, ძიგირს მიდუღალდას სქან ორტვინია – ძალით გამკოჭე? ეკალს გადაეხლართოს შენი ბოსტანიო. 

საერთოდ გაძღი, როგორც ხედავთ, ფრიად  ფხუკიანი არსება იყო, დუდ უძიკანდ – თავი მოჰქონდა და ზევიდან დაჰყურებდა მთელი ზამთრის განმავლობაში  ღორის ხორცს, შაშხს (ლორს) და საერთოდ ხორცეულს, ცხიმიან ჭამადს მიძალებულ ადამიანებს –  ხორციშ გოჭალაბერემს, ქონიშ გოსეკილემს, მეძორეემს, ლეშიჭამიებს,  მუცელღმერთებს ეძახდა მათ. 

გაძღის მოსვლამდე დიასახლისს კედლიდან უნდა ჩამოეხსნა თოფი და ხანჯალი, მთელი  სანადირო იარაღი, ირმის რქები და ტახის თავი, ტყავეული, ყველაფერი რაც გაძღის ზედმეტად შეახსენებდა, რომ ლეშიჭამიებთან – მეძორეებთან სტუმრობდა.

საერთოდ,  გაძღი მონადირეთა მფარველ ღვთაებას, თვით ტყაშ მაფასაც – ტყის მეუფეს, ნადირთბატონსაც ეჭიმებოდა და ეკალივით იჩხვლიტებოდა. გაძღის განაწყენებას ყველა უფრთხოდა, მაგრამ ეს სიფრთხილე უფრო ღიმილიანი იყო, ვიდრე შიშნეული, მას ირონიით ახსენებდნენ და ზურგს უკან დასცინოდნენ კიდეც, ისევე, როგორც ლობიოს და ეკალას ( კალიას) უბზუებდნენ ტუჩს  ( ლეჩქვშა გილეოთანდეს), თუმცა კი ხშირად ამ ლობიოსა და წნილზე იყო  დამოკიდებული მათი ხსნა შიმშილისგან. 

გაძღიმ ეს, რა თქმა უნდა იცოდა, მაგრამ ამპარტავნების გამო არ იმჩნევდა, არ აღიარებდა ( არ შეიხებდა – ვეკაკაფუანდ) ან გაბრაზებული იტყოდა –  ვავა თქვანშენ, ხოლო გაძღის უბონით კუჩხი –   არძა თოფი გეცუდებ, ჩხოუ მისქირუანს დო მა ოდიარეს ვარა ქორჩანთია –  ვავა თქვენ, კიდევ გაძღის დაბანეთ ფეხი, ყველა თოფი გაცუდდება, ყველა ძროხა დაიშრობს რძეს,  მე კი ბალახს მაინც გაჭმევთო. 

 არსებობდა გაძღის საგანგებო საწირი – დიასახლისი დაკრეფდა და დოზადუნდ – შეკმაზავდა ახალნაყარ ჭინჭარს, ბურცხალეს, მაჭარხეიას ( მაჭარხვიას) და სხვა ფხალეულს, მოხარშავდა ლობიოს, დაჭრიდა და ნიგვზით ( კაჭაბეთი) შეკმაზავდა ჭარხლისა და კეჟერა ფხლის მწნილს – ლეჭკერეს, დააცხობდა ფეტვის, სიმინდის, ჭვავის ფქვილისგან მოზელილ კვერებს, შიგ ჩაურთავდა ფხალეულს (წვანერმიშადვალირი) და დააწყობდა საწირ ხონჩაზე, რომელსაც სახლის შემოსასვლელ კართან,  უფრო ზუსტად, კარის თაროზე – ბუძუზე დადებდა, რომ გაძღის ფეხის შემოდგმისთანავე დაენახა მასპინძლის კეთილგანწყობა.

ქალი ყველა სახის ფხალეულიდან აღებულ მცირე ულუფას დადებდა მჭადისა და პურის ლუკმისტოლა ნატეხზე, სახლის ოთხივე კედლისკენ გაისროდა და იტყოდა: გაძღიკიაშ თია ქორდასია – გაძღიკიას კერძი იყოსო. სინამდვილეში ამ ძღვენის ადრესატი გაძღი კი არ იყო ( განა იმ დღეს ყველაფერი ისედაც მას არ ეკუთვნოდა?), არამედ ყვავ-ყორანი და და მღრღნელები, რომელნიც გაძღის მორჩილებდნენ, მისი ბრძანებით შეესეოდნენ ნათეს-ნარგავს, თუ გაძღი პატონი გაბრაზდებოდა, ეს ხომ მისი ,,არმია” იყო, მისი ჯინები და მათაც რჩენა უნდოდა, შესაბამისად გაძღის თია იყო ერთგვარი ხარკი ჯარის სარჩენად.

საზოგადოდ, გაძღის რიტუალური ხონჩა ( ოხვამერ კოდი, ბარქაში) იყო საწირი ბოსტნის სიუხვისა და ცუდებაშე – გაცუდებიგან დაფარვისათვის. მაგრამ არა მხოლოდ ეს.  

მითის პროფანირებამდე, ძველი ღმერთების დაცემამდე და დამცრობამდე ბალახეულის მფარველი სულის ხელში იყო მკვდრის გაცოცხლება და ცოცხალთა დაფარვა სიკვდილისგან, რაც კომიკური ინტერპრეტაციით შემორჩა გაძღის ჰიპოსტასს. ახლა უკვე ის განასახიერებდა პოლიფუნქციური დიონისეს ერთერთ მისიას, რომელიც ღვინითა და ბალახეულით მკურნალთა მფარველობაშიც გამოიხატებოდა. ასევე ჩაანაცვლეს დიონისეს თანმხლები ბაკხი ქალები მეგრელმა დიასახლისებმაც, რომელნიც შეეშვნენ დიონისიურ ორგიებს და უდრტვინველად მიეცნენ მუშაკობას მინდორსა და ბოსტანში, რომ დაეპურებინათ ოჯახი, და უფრო მეტიც, მოევლოთ ომსა და ნადირობაში დაშავებული კაცებისათვის.

მხოლოდ ქალურ მოთმინებასა და სიყვარულს შეეძლო დახმარებოდა მათ ბალახეულის ათასობით სახეობაში გამოერჩიათ ის ერთი, რომელსაც არათუ საყვარელი ადამიანის განკურნება, მკვდრის გაცოცხლებაც კი შეეძლო. მარტო ის რად ღირს, რომ წიქარაცა და ამირანიც მთვარის სამყურა ბალახის მეშვეობით ცოცხლდება და ამ წამალს მინდვრის თაგვს ანუ მიწის წიაღის მესაიდუმლესა და მცნობს დადარაჯებული ქალები პოულობენ.

გაძღისგან განბრძნობა, ბალახეულის მფარველ სულთან განდობილობა საინტერესოა მჩხიბავთა და ჯადოქართა საიდუმლო მისტერიებთან კონტექსტშიც. მზაკვრებს ( მაზაკვალებს) მხოლოდ მისგან შეეძლოთ ცოდნოდათ, სად და როგორ მოეძიებინათ სამკურნალოცა და შხამიანი ბალახიც.

,,ღურუშ წამალ ოლაფარეს ელაჩანდუა დო ოშ გვალას იშო მეგორუნდესია – უკვდავების წამალი ლაფაროში ხარობდა და ასი მთის გადაღმა დაეძებდნენო”- დღემდე ვამბობთ მეგრელები, რაც არსებითად ნიშნავს იმას, რომ ხშირად ვხედავთ, მაგრამ ,,ვერ ვხედავთ” იმას, რაც ცხვირწინ გვაქვს, რასაც სათანადოდ ვერ აღვიქვამთ იოლად მისაწვდომობის გამო, მაგრამ ამასთან ეს იდიომა გარკვეულწილად გაძღისთან განდობილობასაც უკავშირდება – უკვდავების ბალახსაც ხომ სწორედ გაძღი  თესავს ლაფაროში, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, თუკი იგი  კარგად არის დაგვილი – ელახუშილი – ქურუმი მოვალეა ზედმიწევნით მოუაროს თავისი ღმერთს და მის მოქმედების არეალს და აქვე ვიტყვით რომ სახლი, ეზო ერთდროულად არის როგორც ღვთის, ისე მის მიერ შექმნილი ადამიანის სამყოფლოც, აქედან მოდის მეგრული სახლ-კარის განსაკუთრებული, საკულტო სისუფთავე და მოვლილობა, მაგრამ თუ გაძღის თემას დავუბრუნდებით, ამიტომ დგებოდნენ მეგრელი ქალები უთენია და ამიტომ იწყებდნენ სახლ–კარის დალაგებას ელ–მოლიშ, ბარაშ (სახლის ახლო და შორი შემოგარენის) დაგვა- დასუფთავებით. 

უკვდავების წამლისგან განსხვავდებით გაძღი არ წყალობდა და უფრთხოდა შხამიანი მცენარის აღმოცენებას უშუალოდ სახლთან სიახლოვეს ( ბოლოსდაბოლოს მასში სიკეთის იმპულსები სჭარბობდა).

პრიმიტიული თვალსაზრისით ამით იგი უფრთხილდებოდა ბავშვებს , რომელთაც წესად აქვთ გემო გაუსინჯონ ყველაფერს, გემოთიც შეიცნონ შეუცნობელი, და კიდევ, გაძღი , როგორც ჩანს თავისთავს არა მხოლოდ გარეგნულად ამსგავსებს მათ თავს, რადგან თავადაც ცნობისმოყვარეა, ექსპერიმენტების, უცხო გემოების მოყვარული ), მაგრამ, თუ უფრო ღრმად ჩავიხედავთ, თავისი ნაცენის შორს გადამალვით იგი ხელს უშლიდა მის მისაწვდომობას და კუდიანებს ( მაზაკვალებს) აიძულებდა მთაში, მიუვალ ადგილებში ეძებნათ იგი, ტაბაკონისკენ ფრენაც ამ ბარიერების გადალახვის აუცილებლობაა, მით უფრო ,,ტრანსპორტის” თვალსაზრისით.

კუდიანები ყველა ქვეყანაში ცოცხზე არიან გადამჯდარი (ცოცხი ფალოსის სიმბოლოა), მგელზე, რომელიც მამრული საწყისის, მაქციობის სიმბოლოა, ან ქვასანაყში სხედან და ,,კორპუსის” გვერდებზე ფილების ცემით აჩქარებენ მათ. რატომ ქვასანაყით?

ჯერ ერთი ქვასანაყიც არის და ქვასანაყიც, ჩვენს ეთნოგრაფიაში ეს მაინცდამაინც ამოღრმავებული, ძაბრულა ფორმის ხელსაწყო კი არ არის, არამედ ბრტყელი ქვა, რომელიც მფრინავ ხალიჩასაც წააგავს და ქვატახტსაც, რაც ხალიჩის შემთხვევაში ფრენას უკავშირდება, ქვატახტის შემთხვევაში – სხუნუობას. ეს უკანასკნელი ერთდროულად გულისხმობს ბჭობას, (რჩევას, სჯას) და ზებუნებრივ ზესივრცულ, ზედროულ სამყაროში შეღწევის შესაძლებლობას. ( მაგრამ ამაზე შემდეგ)

აქ მხოლოდ გაკვრით აღვნიშნავთ, რომ ქვასანაყი სულ სხვადა უფრო ღრმა მითოსურ პლასტში რამდენადმე უკავშირდება ქალის სამუდამო განსასვენებელსაც და ბარემ აქვე აღვნიშნავთ, რომ ქალი და კაცი ძველ სამეგრელოში სხვადასხვაგვარად იკრძალებოდნენ – ქალებს საზოგადოდ ასაფლავებდნენ ღობურა ძარაში, რომელსაც მეგრულად გიძღ, გაძღი ერქვა, კაცების ცხედრებს კი ნაბადში ახვევდნენ და ხის კენწეროზე შემოდებდნენ, რადგან ის ცის კუთვნილებად მიაჩნდათ, ქალი კი – მიწისა. მსგავსება სიტყვებს ,,გაძღი” და ,,გიძღს” შორის კი იმის მანიშნებელია, რომ ქალსა და გაძღის შორის განდობილობა განსაკუთრებულ სიბრტყეზე იდგა.

ამიტომ არის, რომ გაძღიკობის რიტუალს ასრულებდნენ ქალები და მამაკაცს იქ არაფერი ესაქმებოდა, ეს ძველი ღმერთების ქურუმი ქალებისგან მემკვიდრეობით გადმობარებული პრეროგატივა იყო და სულ ტყუილად ეგონათ მეგრელ კაცებს, რომ ეს მათთვის დამამცირებელი საქმიანობა იყო – ლებიაშ რკვანუა-ზადუა ქომოლიშ საქვარ ვარდ (ლობიოს შეკაზმვა კაცის საქმე არ იყო), სინამდვილეში ისინი ქალებივით განდობილები არ იყვნენ ბალახეულის სულთან

აღსანიშნავია, რომ გაძღის თიას ამზადებდნენ არა საზოგადოდ ოჯახში მყოფი ქალები, არამედ სახელდობრ ის რძალი, ის დიასახლისი, რომელსაც ბოსტანი და სამზარეულო ებარა და ამ თვალსაზრისით წინამორბედი დიასახლისის – დედამთილის მემკიდრე იყო  საქალო- სამზარეულო საქმეში. 

 რძლის პოზიციიდან, დედამთილი ფხუკიანობით გაძღის ჰგავდა და, რძალი თავგადაკლული ცდილობდა უხვად დაეხვედრებინა ბალახეული და მწვანილი  გაძღისთვის, რომ მერე თავ–ბედის საწყევლად არ გახდომოდა თავი,  რატომ  უკეთ არ დავხვდიო.  არ იყო   გამორიცხული, რომ,  თუ დედამთილს გაძღივით რამე არ მოეწონებოდა, სულაც არ გაბრუნებულიყო უკან და ლებიაშ ფურცელცალო ქუმკოჭაბაფუდკო, ქელასკირაფუდკო – ლობიოს ფოთოლივით მიკვროდა რძალს ანუ   ისევ დამკვიდრებულიყო თავის სამზარეულოში,  აერია რძლის დაწყობილი  ცხოვრება, თქვენ აქ უჩემოდ ბოსტანსაც ვერ აუხვედითო

ის, რომ  გაძღის კომიკურობა მეგრულ წარმართულ პანთეონში მითის პროფანაციამდე სულაც არ ყოფილა ცალსახა და მოჩვენებითი, ჩანს იმაშიც, რომ გაძღიკობაში სწორედ   სამშურეს აქვს მთავარი რიტუალური დანიშნულება. 

სამშურეზე მოხუცი მეგრელი ქალები გეტყოდნენ, რომ ეს მიცვალებულ სულთა მცენარე იყო და მისი სახელი ,,სურნელების მომცემს” კი არ ნიშნავდა, არამედ ,,სულებისთვის განკუთვნილს”. 

საქმე ისაა, რომ გრძელი ზამთრის შემდეგ, როცა ბუნება იღვიძებდა და ბალახი ამოდიოდა, სკნელებს შორის, სააქაოსა და საიქიოს  შორის ყინულით ამოვსებული ნაპრალები იღებოდა და  იხსნებოდა  კარი, საიდანაც ბრუნდებოდნენ მიცვალებული სულები, გალენიშები და   სამშურეს სუნს ისე მოჰყვებოდნენ შინისკენ, როგორც სულის მოსაყვან ძაფს ( სწორედ ამ კარებიდან ბრუნდებოდა თავის სამზადში დედამთილი).

და ბოლოს , ზუგდიდში ( და არამხოლოდ) ტრადიციად იქცა მეგრული სამზარეულოს ფესტივალები, მათ შორის აჯიკის ფესტივალიც- ძალიან საინტერესო ღონისძიება არამხოლოდ ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით. არ იქნება ცუდი, თუ ამ ფესტივალებზე გაძღიც გამოჩნდება, გაძღის ნიღაბი და, თუ უფრო შორს წავალთ, გაძღიკიების კოსტიუმირებული მსვლელობა. უფრო საინტერესოს რას ნახავენ ჩვენი ბავშვები და სტუმრები.

ბარემ აქვე ვიტყვით ერთი მნიშვნელოვანი მომენტზეც, რომელიც სიტყვა ,,აჯიკას” უკავშირდება. არ არის გამორიცხული, რომ აფხაზების მიერ მეგრულიდან ნასესხები ეს სიტყვა, რომელიც პირდაპირ არის ნაწარმოები მეგრული ჯიკილი დან , რაც ამ საწებლის ტექნოლოგიას უკავშირდება, ამგვარი უკუნასესხობის სახით დაბრუნდა ჩვენს ყოფაში.

საქმე ისაა, რომ მეგრელები სანელებლების დამზადებას სხვადასხვა ტექნოლოგიით ახდენდნენ, ეს იყო ჯიკუა, ხაკუა და კაკუა. ჯიკუა ერქვა ისეთ ტექნოლოგიას, როცა მწვანილს სრესდნენ ხის გობზე – ბარქაშზე ხისავე ნამორით (ანუ ჯიკუნდეს.) ხაკუა ერქვა ქვაზე ხაკეზე ქვისავე ფილით (ოხაკლე ქუა, სანწკელო) სრესას ( და არა ნაყვას), კაკუა – ქვის ან ხის როდინში, ქვინჯეში ქვის ფილით ნაყვას.

შესაბამისად, საწებლები ტექნოლოგიის მიხედვით ატარებდნენ სახელებს ჯიკილი,ხაკილი, კაკილი. ამჯერად არაფერს ვამბობთ ინგრედიენტებზე – საზოგადოდ კი , ნებისმიერი აფხაზი გეტყვით, რომ ტრადიციული აფხაზური სანელებელი არის მშრალი საკმაზი – წიწაკასთან ერთად დანაყული მარილი ( ჭითა ჯიმუ – მეგრულად) , რომელსაც დაფშვნილი ყველივით ჩაყრიდნენ ღომის ჩაღრმავებაში ან მიირთმევდნენ მშრალად მოხარშულ ხორცთან. ამ უკანასკნელს აფხაზურად «апырпыл-джика» წიწაკა და მარილი, ჯიმ დო ზაფანა ქვია, ( გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ხმელი, მშრალი ფხვნილ – საწებელი, უფრო მთაში იყო გამოსადეგი, მთიანეთის მკაცრ პირობებში ბარისაგან განსხვავებით ბოსტანი სწრაფად იყინებოდა და საკმაზის შენახვა ხმელი სახით უფრო მისაწვდომი იყო, ბარში კი ბოსტანი თითქმის მთელი წელი ხასხასებს და ნედლი მწვანილი, რაც როგორც მწვანე, ისე წითელი აჯიკის საფუძველი და მთავარი ინგრედიენტია, შეიძლება მხოლოდ მცირე რაოდენობით დანაყო და მოიმარაგო. გადაირბენ ბოსტანში, საპრასეში – საპურასკიოში და მორჩა. სხვათა შორის საპურასკიო იყო მინიბოსტანი ბოსტანში, დიდი ბოსტნის შესასვლელში, სადაც მცირე რაოდენობით, სახელდახელო მოხმარებისთვის ( გადასაკრეფად – გინაწილარო) ითესებოდა ყველა სახეობის მწვანილი, რომელიც ბოსტნის მთელ ტერიტორიაზე, გრძელ კვლებში იყო ჩარიგებული.

კიდევ ერთი მომენტი ეტიმოლოგთა ,,თავსამტვრევად” – საინტერესოა, რომ პირპილ- საც მოეძებება სხვა ახსნა მეგრულ ენაში- პირპილი ცოტაოდენს ნიშნავს ( ართ პირპილ, ართ ცონც ვამაპალუ – ერთი ნამცეციც არა მაქვს) და საკმაზიც ხომ მხოლოდ მცირე რაოდენობით გამოიყენება, ( არ შეიძლება აქ არ გაგახსენდეს მეკაკილ კოჩიც ანუ კაცი, რომელიც ჭიჭეს მიკიხვილუ, პედანტია, ხელგამოუვალი, ხარჯის ზედმიწევნით განმსაზღვრელი და ძლივს გამმეტებელი კაცი.) ეტიმოლოგებს, რა თქმა, უნდა შეუძლიათ მოუხმონ თურქიზმებსა და არაბიზმებსაც -აჯ იქ ცხარეს, მწარეს ნიშნავს, მაგრამ ამ სიტყვის განმარტებისას არც მეგრელები ვართ სწორხაზოვნები: კოლონწარე, წარეუჩა, წარე ზაფანა, ცხაცხამუტი, ხის მწარე ქერქით შეღებვა მოჯაკუა, ჯაკუა, კოლოში და ა.შ.)

ასეა თუ ისე, ამჯერად პირველსა ამას სიტყვასა მოვიდეთ: ჯიკუაზე, ჯიმკაკილიზე, ჯიმ დო ზაფანა მეკაკილზე უკვე ვილაპარაკეთ და სიტყვაში აჯიკა არც ჯიმუ- მარილია ლექსიკურად შორს – თუმცა ესეც და სხვა დანარჩენიც მკითხველმა განსაჯოს. მით უფრო, რომ აჯიკა, საზოგადოდ ბოსტნეულის საკმაზი ცალკე და ვრცელი საუბრის თემაა.