ნონა ქობალიას ბლოგი ,, მთვარის მოზაიკა”
ყველაფერი ახალი არის კარგად დავიწყებული ძველი. ამის დასტურია ტენდენცია, რომელიც უკანასკნელ წლებში გამოიკვეთა ჩვენშიც – დღეს სულ უფრო მეტი ახალგაზრდა მამა ესწრება მეუღლის მშობიარობას და ის არის შვილის პირველი მიმრქმელი. ქართულ ეთნოგრაფიაში მეტნაკლებად აღწერილია მითორგინაფა – ბავშვის შეგორების რიტუალი, რომელიც უძველესი დროიდან მოდის და, განსხვავებით გვიანდელი ხანის შეხედულებებისგან, რომლის თანახმად სიცოცხლის დაბადების საიდუმლო დახურულია მამაკაცისთვის, სრულიად საპირისპირო ტრადიციების ანარეკლს ინახავს . ეს უკანასკნელი გვაქვს თუნდაც ამირანის ციკლის მითებსა და ლეგენდებში, როცა მამაკაცი, მონადირე გაუჭრის მშობიარე ტყაშ მაფას (სვანურ მითებში – დალის) მუცელს და პირველი მიირქვამს ახალშობილს მკერდზე.
საზოგადოდ, მითორგინაფა ხდებოდა მაშინ, როცა უშვილო ცოლ-ქმარი უთანხმდებოდა ორსულ ქალს, რომლისგანაც უნდა ეშვილა ბავშვი. მითორგინაფა მიემართებოდა ქალსაც და კაცსაც. ქალის შემთხვევაში, მომავალი, გამზრდელი, მშვილებელი დედა შეთანხმებისთანავე მიიკრავდა ბალიშს მუცელზე, მაგრამ არა კონსპირაციის მიზნით, არამედ იმისთვის, რომ თვითშთაგონებით განეცადა ყველა ფიზიკური ტკივილი და სიხარულის გრძნობა, რასაც მისი მომავალი შვილის ბიოლოგიური დედა განიცდიდა. მშობიარობის დრო რომ მოაღწევდა, ისიც მშობიარის სამყოფლოში წვებოდა სამშობიაროდ, მასავით კიოდა, იკრუნჩხებოდა, ხოლო როცა ბავშვი დაიბადებოდა, ახალშობილს პირდაპირ მასთან მიიყვანდნენ და ლოგინში შეუგორებდნენ – ამიტომ ერქვა ამ რიტუალს მითორგინაფა – შეგორება. მაგრამ დავუბრუნდეთ მითორგინაფას, კაცის მშობიარობას, ისეთს, როგორიც არის ის გვიანდელი ხანის (სერგი მაკალათია, თედო სახოკია, ალიო ქობალია) ჩანაწერებში და გადმოცემებში მეგრულ ტრადიციასთან მიმართებაში და უცხოელი ავტორების ნაშრომებს კუვადას სახელით ცნობილი ძველი და ახალი მსოფლიოს ტრადიციების შესახებ.
…მაგრამ სრულიად განსხვავებულ მოვლენასთან გვაქვს საქმე, როცა ეს რიტუალი სრულდებოდა მამის მონაწილეობით – მამა წვებოდა მშობიარე მეუღლის სიახლოვეს, მამა ახდენდა მშობიარობის ტკივილების იმიტაციას და ახალშობილსაც არა დედას, არამედ მამას შეუგორებდნენ. ამ ჩვეულებას ძალიან ღრმა ფესვები ჰქონდა – გარდა მეუღლის წინაშე პასუხიმგებლობისა და თანალმობისა, მეუღლის ტკივილების გაზიარებისათვის მზაობისა, ამ ყველაფერს სხვა დანიშნულება და დატვირთვაც ჰქონდა – ეს, უპირველეს ყოვლისა, იყო ჩვილის დაცვა ავსულებისგან, ბოროტი თვალისგან და ბავშვზე მამობრივი უფლებების განაცხადი და დამტკიცება.
საქმე ისაა, რომ ავსულებს უფრო ძლიერი ადამიანი უნდა დაპირისპირებოდა, ვიდრე ქალი, მით უფრო მშობიარობის ტკივილებისგან ძალმიხდილი მელოგინე, ამავე დროს ახალნამშობიარევი ქალი უწმინდურად ითვლებოდა სათანადო გამოლოცვის აღსრულებამდე და არ ქონდა საშუალება სიწმინდით დაპირისპირებოდა მავნე, უკეთურ ძალებს, მამაკაცს კი განწმენდის პრობლემა არ ქონდა (რაც შეეხება მელოგინეს გამოლოცვას : ჭაშ ერღვაფა – ჩალის აყრა იყო რიტუალი, რომელიც ახალმოლოგინებული ქალის გარკვეული დროით იზოლირების შემდეგ სრულდებოდა – ბებიაქალი მშობიარობიდან 3 – 4 კვირის, ზოგჯერ 40 დღის შემდეგ შევიდოდა ქალისა და ბავშვის იზოლირებულ სადგომში , უპირატესად, ბოსელში, ქალსა და ბავშვს გარეთ გამოიყვანდა და ჩალას, რომელზედაც ისინი იწვნენ, აყრიდა, ლოგინს აუშლიდა ნიშნად იმისა, რომ ქალი განწმენდილი იყო, ჩვილი ( ლილუ, ბურბუ, წყარბაღანა) – მომაგრებული და ვეღარავინ გაჩხიბავდა ასე იოლად).
მამაკაცი უფრო იმიტომ ყვიროდა , რომ ავსულები განეფრთხო მშობიარისთვის, სხვათა შორის, ახლობლები მას ბავშვის დაბადებამდეც კი შეუგორებდნენ ფუთას (აქაოდა ბავშვიაო), რომ ავსულებს ძალა მისკენ მიემართათ და ქალს გაცლოდნენ.
სხვათა შორის, მშობიარობის წინ ქმარი აღებდა კარ – ფანჯრებს, ჩამოყრიდა ურდულებს, გახსნიდა კლიტეებს, ტანსაცმელზე შეიხსნიდა ღილებს (კაკეფი), ქამარს, ანუ სპობდა ყველაფერს, რასაც ხელი უნდა შეეშალა ქალის მენჯის გახსნისთვის და ბავშვის დაბადებისთვის.
ზოგან ქალს მუცელზე ქმრის ქალამნებს ან სხვა რამ ნივთს დაადებდნენ ( აქ ლაპარაკი არ არის თევზის წებოზე – ჩხომჭაბუზე, რომელსაც მშობიარეს მუცელზე დააკრავდნენ და სათევზაო ბადეზე – მოსაზე, რომელსაც ზღვისპირელი მეგრელ – ლაზები მელოგინეს გადააფარებდნენ წყლის ღმერთების გულის მოსაგებად -რაკი ბავშვი წყალი იყო, წყლიდან იბადებოდა , მას ეს მფარველობა უცილობლად სჭირდებოდა).
ქალამნის შემთხვევაში ფიქრობდნენ, რომ ფეხზე მყარად მდგარი (კუჩხიშ, განთხიშ მანგარო გემარინე) მამის ძალა ბავშვზე გადადიოდა. სხვათა შორის, თუ ბავშვი უდღეური იბადებოდა, მას მამის ქალამანში ან ქალამანზე დააწვენდნენ ( რით არ არის ეს ანარეკლი ამირანის ეპოსისა, როცა ახალშობილს ხარის ფაშვში აწვენენ მოსაშუშებლად – კანიშჩაფლა (ქალამანი) ხომ ხარის ტყავისგან იკერებოდა).
ხშირად ახალშობილს მამის ნაცვამ პერანგში ახვევდნენ, უფრო ზუსტად, იქვე გახდილ პერანგში, რომ მამის სუნი შეეგრძნო, მამის ოფლსა და სითბოს დაეცვა დედის საშოდან უცხო სამყაროში აღმოჩენილი. როცა ბავშვს მამა დაღუპული ყავდა, მას ვინმე სხვა, შვილებით ბედნიერი სისხლით ნათესავის ( ბიძა, ბაბუა, ძმა) ან სხვა ახლობლის, ზოგჯერ კი უცხო მამაკაცის სამოსელში გაახვევდნენ (ნამკვდრევში გახვევა არ შეიძლებოდა – ვაშინერდ). ამ რიტუალისთვის გვარებიც კი იყო მონიშნული, დაგულვებული (მიკოწონებული), ზუსტად ისე, როგორც ეს გვქონდა, როცა ბავშვის გასაზრდელად აკვანს ბედნიერი ოჯახისგან ინათხოვრებდნენ. ასეთ გვარის კაცს ბედნიერი მკერდის კაცს (ბედინერ კიდრიშ კოჩი) ეძახდნენ ნიშნად იმისა, რომ შერჩა ყველა შვილი, ვინც კი მკერდზე მიირქვა-მიიწვინა.
აქვე აღვნიშნავთ, რომ იქაც და ჩვენშიც ( გარკვეულ ეპოქაში) ბავშვს ჭიპლარს მამა უჭრიდა და არა ბებიაქალი ( დედფანია). ბიჭის ჭიპლარს მამა ქვეშ სატევარს, წალდს ან სხვა რამ მჭრელ საგანს ამოუდებდა, რომ ბიჭი ძლიერი გაზრდილიყო და თან დაჰყოლოდა მეომრის, მონადირის, მეურნის ძალა, გოგონას ჭიპლარს კი თითსტარზე ჭრიდნენ.
თუ დღეს ბავშვს მცირე ხნით აწვენენ მამის მკერდზე, ძველად მამა გაცილებით დიდხანს რჩებოდა ლოგინში გულში ჩახუტებულ ბავშვთან ერთად. უფრო მეტიც, მოლოგინებული ქალი დგებოდა, იწყებდა სახლის დალაგებას, სხვა საქალო საქმეებს, პერიოდულად მიდიოდა ბავშვთან, რომ ძუძუ მოეწოვებინა,ხოლო მთელი დანარჩენი დრო ბავშვს მამა უნანავებდა, ის იღებდა მნახველებს და მილოცვებს ( აქედან მოდის ლალას ცნება, რომელიც მზრდელ მამაკაცს მიემართება მეგრულში (თავად სიტყვა ,,ლალა’’ თურქულიდანაა ნასესხები, თუმცა იქ უფრო მწვრთნელს, გამზრდელს ნიშნავს, როგორც მორდუს შემთხვევაში გვაქვს). ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ძველ დროში, მითორგინაფას დროში, ლალაობა მამაკაცის ღირსეული ქმედება იყო, ლალა-მ, ლალაკოჩი-მ დადედლებული, მხდალი კაცის შინაარსი უფრო გვიან შეიძინა.
მამაკაცის ლალაობა გრძელდებოდა მანამ, სანამ ბავშვს ტეფიაზე ( ხოჭიჭზე) ან ონწეში ( აკვანში, სარწეველაში) გადააწვენდნენ, ეს დაახლოებით ორი კვირის შემდეგ ხდებოდა,მაგრამ მამის ლანდი (მუმაშ ორო) მას ამის შემდეგაც იფარავდა – სადაც ბავშვი იყო, იქვე მიაყუდებდნენ ჯოხს, რომელზედაც ნაბადს ან მამის სხვა სამოსს ჩამოაცვამდნენ ეშმაკეულის დასაფრთხობად. ამ ჯოხს ,,ყარული’’ ერქვა ( ესეც, რა თქმა უნდა, გვიანდელი ტერმინია და ეტიმოლოგიურად მეგრული არ არის).
მითორგინაფა არ არის მხოლოდ და მხოლოდ მეგრელების ჩვეულება. ეს მოვლენა მსოფლიოს მრავალ ქვეყნაში გვხვდება სხვადასხვა სახელწოდებით, რომელიც დღეს ფრანგულმა ტერმინმა ,,კუვადამ’’ ჩაანაცვლა. კუვადა პირდაპირი მნიშვნელობით კვერცხზე ჯდომას, კვერცხის დათბილება – დაჩეკვას ნიშნავს ფრანგულში – უფრო ზოგადად კი მშობიარობის იმიტაციას ქალის მეუღლის მიერ და ბავშვის ლალაობას, ლოლიავს გარკვეული ხნის მანძილზე. რაკი კვერცხებზე ჯდომა ვახსენეთ, არ შეიძლება არ გავიხსენოთ ჩვენებური ,,ყვარილი’’ – ყვერული, დაკოდილი მამალი, რომელიც კრუხის თვისებებს იძენს და დედალზე გულმოდგინედ ჩეკავს და ზრდის წიწილებს.
ყვარილი ( ყვერული), სხვა ქვეყნებში – ,, კაპლუნი, კაპლანი’’ ( ესეც ფრანგულიდან არის ნასესხები), იქაც პირდაპირ კავშირშია ნათლიდედასთან (პირსელი), მისთვის განკუთვნილ ნობათთან – ყვერულთან ( პირსელიშ მუმული, პირსელიშ ყვარილი) და არასისხლისმიერი ნათესაობის მქონე ადამიანებს შორის, მირონით დაკავშირებულ ადამიანებს შორის არამიწიერი, არახორციელი, უწმინდესი ურთიერთობების სიმბოლოს წარმოადგენს ამ და მასთან ახლო მდგომ სხვა რიტუალებში. მაგრამ დავუბრუნდეთ კუვადის ტრადიციას ძველ ხალხებში. სტრაბონის ცნობით, რომელიც ჩვ. წ. აღ – მდე III საუკუნით თარიღდება , კუვადა შემოვიდა დედამთავრული ოჯახიდან მამამთავრულზე გადასვლის ხანაში და გვხვდება მცირე აზიაში მცხოვრებ ტიბარენებს შორის.
სხვა ისტორიული ცნობებით, ასეთივე ჩვეულება არსებულა დასავლეთის იბერებში, კელტებში, სკვითებში, ყარიბის ზღვის კუნძულებზე. ამ ცნობებში ვაწყდებით მშობიარობის ტკივილების იმიტაციას ფრიად უცნაური ხერხებით – ზოგან მამაკაცი იკერავდა ან იცვამდა მეუღლის საორსულო კაბას, თავს მისი ხილაბანდით წაიკრავდა და ასე დადიოდა ეზო – კარში. არის ცნობა, რომ ასეთი რამ ხდებოდა ყარაჩაი – ჩერქეზეთშიც კი, რაც ჩვენს წარმოდგენებში ძნელად უკავშირდება როგორც საკუთრივ ჩვენი, ისე მათი, როგორც მთიელების, წარმოდგენებს მამაკაცისა და ქალის ფუნქციების მკვეთრი გამიჯნულობისა და მამაკაცის ღირსების შესახებ.
თავის წაკვრა, კრუსუნი და ყვირილი არაფერი, სკვითებში მამაკაცს სარცხვინელზე ძაფს შეაბამდნენ, ძაფის მეორე ბოლოს მშობიარე ქალს შემოახვევდნენ მაჯაზე და როცა სამშობიარო ტკივილები უტევდა, მის კონვულსიებზე მოჭიმული ეს ძაფი ასეთივე საშინელ ფიზიკურ ტკივილებს გვრიდა ,, თანამელოგინე” მამაკაცსაც.
ასეა თუ ისე, მოგვწონს თუ არა ეს, სასაცილოა თუ ამაღლებული დღევანდელი გადასახედიდან, კუვადა – მითორგინაფა, როგორც ასეთი, მოწმობს, რომ მამაკაცი ცდილობდა თანაბრად გაენაწილებინა უღლის სიმძიმე ქალსა და კაცს შორის, თავის თავზე აეღო ალმასქუს – მეუღლის ტკივილებიც, დაეცვა შვილი და პირველივე ამოსუნთქვიდან გაეღო მისთვის თავისი წილი სითბო და სიყვარული.
,,ბედინერ კიდირიშ ქოყოფედა დო ღორონთქ გიბედინერას კიდირშა მიკნანჯირეფი’’ (ბედნიერი მკერდისა იყავი და ვინც გულზე მიირქვა, ბედნიერად გყოლოდეს ) – ასე ილოცებოდნენ ძველი მეგრელები. კუვადას არსიც ეს არის.
