ნონა ქობალიას ბლოგიდან ,,მთვარის მოზაიკა”
ვერცხლისფერი ან ოქროსფერი ძაფი ( ძველად ოქრომკედი და ვერცხლისმკედი) ჩიჩილაკზე არის სიმბოლო გზისა, რომელიც ინახავს კავშირს სახლიდან გასულსა და მშობლიურ სახლს, სახლეულს შორის, ეს არის ძაფი, რომელსაც შეიძლება ჩასჭიდო ხელი, როცა გრძნობ, რომ თავს კარგავ, ღალატსა და ხიფათს აწყდები, გახსენებს, რომ არის ადგილი, სადაც გელიან, სადაც შენ შენა ხარ, სადაც უყვარხართ და უყვარხართ ისეთი, როგორიც ხარ.
საშობაო– საახალწლო მისტერიების ცენტრში დგას მზე, როგორც ჰიპოსტასი ყველგანმყოფი და ყველასთან მყოფი ღმერთისა, რომელიც ქიანაშ გორჩქინუ და დამარგებუა – სამყაროს შემქმნელი და დამმაგრებელი. ჩიჩილაკიც (ქუჩუჩი) სხვა არაფერია, თუ არა, პატარა მზე თითოეულ ოჯახში, და ბევრ სხვა უძველეს ამბავთან ერთად ინახავს ხსოვნას საკრალურ ხეებზე, რომელთა ნაყოფითა და შტოებით არის დამშვენებული, იქნება ეს ვაშლი და ბროწეული, სურო თუ თხილი, კრიკინა თუ უსურვაზი.
ყვითელი ვაშლი ჩიჩილაკის თავზე – მზის სიმბოლოა , ხოლო ოთხბზარი, რომელზედაც იგი მაგრდება, და რომელსაც მეგრულად ოთხოზორი (ოთხო ზორილიდან – ოთხად განპობილისგან) ქვია, ოთხგანზომილებიანი სამყაროს სიმბოლოა (ერთობლიობა ქვესკნელისა, წინასკნელისა ანუ შუასკნელისა, ზესკნელისა და მოთხე განზომილებისა – უკანა სკნელისა იგივე გარესკნელისა ანუ პარალელური სამყაროსი – გალენ ორთა )
მთვარეს ჩიჩილაკზე ვერცხლის ან ვერცხლისფერი მეტალის რომბისებრი ფირფიტა განასახიერებს. ჯერ ერთი, რომბი ჩიჩილაკზე ტრიალისას მთვარის ოდნავ განზიდულ, ოვალურ ფორმას იმეორებს , მეორეც, რომბისებრი ფირფიტები ფორმის, სიმსუბუქისა და ვერცხლის თვისების წყალობით კარგად ვიბრირებენ, ჰაერის უმნიშვნელო შერხევასა და ერთმანეთთან შეხლისას წკარუნებენ და ამიტომ ითვლებოდა, რომ მლოცველის ჩურჩულზე წარმოქმნილი ჰაერის ტალღები, ადამიანის სურვილები მთვარემდე მიაქვთ ( ამისთვის იყენებდნენ რომბისებრ ფირფიტებს ესქედას რიტუალებშიც)
რაც შეეხება სხვა სამშვენისებს:
ვერცხლისფერი ან ოქროსფერი ძაფი ( ძველად ოქრომკედი და ვერცხლისმკედი, დღეს სერპანტინი) ჩიჩილაკზე არის სიმბოლო გზისა, რომელიც ინახავს კავშირს სახლიდან გასულსა (მგზავრს, მონადირეს, მემთეურს, უბრალოდ სხვაგან მყოფს) და მშობლიურ სახლს, სახლეულს შორის, ეხმარება მათ სამშვიდობოს დაბრუნებაში, საკუთარ თავთან, ფესვებთან დაბრუნებაში. ეს არის ძაფი, რომელიც უკან გექაჩება, რომელსაც შეძლება ჩასჭიდო ხელი, როცა გრძნობ, რომ თავს კარგავ, ღალატსა და ხიფათს აწყდები, გახსენებს, რომ არის ადგილი, სადაც გელიან, სადაც შენ შენა ხარ, სადაც უყვარხართ და უყვარხართ ისეთი, როგორიც ხარ. ძაფი ჩიჩილაკზე არის გზა როგორც ცოცხალთა, ისე მიღმიერ სამყაროში გადასულთათვის, გალენიშებისათვის, მიცვალებულთა სულებისათვის, რომელნიც ძველი რწმენა– წარმოდგენებით, ახალი წლის ღამეს შინ ბრუნდებიან ( ამის დასტურია, რომ ძაფი მონაწილეობს სახლს გარეთ გარდაცვლილის სულის შინ მოყვანის რიტუალშიც) .
რაც შეეხება საახალწლო მისტერიებს, საყოველთაოდ ცნობილ მეკვლეობასა და აგუნას გადაძახილზე რომ არაფერი ვთქვათ, სხვაც ბევრია თეატრალიზებული ქმედება, რომელთაგან ზოგი ნაწილობრივ, ზოგი სრულიად მივიწყებულია და მხოლოდ ეთნოგრაფთა ჩანაწერებსა და ღრმად მოხუცი ადამიანების მეხსიერებაში შემორჩა.
მათ შორისაა ხეცება, ხაციცობა, – ოჯახის უფროსის, მფერხავის, მეკვლის – მაკუჩხურის პირველი ხემსი. იგი სადაგი დღეების ,,საკაკალოსგან’’ – ადრიანი საუზმისაგან განსხვავდებოდა იმით, რომ რიტუალური ხასიათი ჰქონდა და სახელდობრ ახალი წლის დილას, აგოთანას, განთიადის დასაწყისს, ოდნავ გათენებულზე სრულდებოდა.
ეს რიტუალი, ახალშობილ მზეს – სულისა და ხორცისთვის პურისმომცემ ღმერთს ეძღვნებოდა. მას ასრულებდა ოჯახის მამა, ოჯახის უფროსი, რომელიც ახალი წლის წინა ღამეს მარანში წვებოდა, რომ აქ, მზის საუფლოში, მზით სავსე ოხვამერ ლაგვანებთან – სალოცავ ქვევრებთან შეხვედროდა განთიადს. აქ გატეხავდა იგი ბასილაშ, ბასლაშ კვარს ( ბასილის რიტუალურ კვერს, რომელიც ღორის ქონჩაჭრილი, წვერიანი კაცის ფორმის კვერი იყო), აქ დალევდა ზედაშეს, (ნეს, ჟინ მუნნაღელს), აქ იგემებდა მოხარშულ კვერცხს , მზისა და სიცოცხლის სიმბოლოს, რომ სისხლში შესული მზითა და საახალწლო განწყობით გასულიყო გარეთ თავისი ოჯახისა და ეზო–კარის დასალოცად.
მზისთვის ლოცვის დასრულების შემდეგ ოჯახის უფროსი მზესთან დაკავშირებული ატრიბუტიკით – საახალწლო – სამეკვლეო – საფერხო ხონჩით შემოივლიდა ეზო–კარს. მეკვლეს ხონჩაზე დიდი ჯამით ედგა ღომისა და სხვა თავთავიანთა მარცვლები (ჩხვერი, ქუმუ), რომელთაც გზადაგზა ისე აბნევდა გარშემო, როგორც მთესველი კვალში.
ამას უკავშირდება ჩვენი გასაოცარი რიტუალური სიმღერა ,,ერეხელი – მერეხელი’’, რომლის სიტყვიერ დანაშრევებში ხშირად გვესმის ჩხვერი, ქუმუ, ქუერი, როგორც ხვავრიელობის, ბარაქის სიმბოლო.
მარცვლეული ასევე მთავარი ატრიბუტია ,,ქოთომიშ კუჩხა’’– ქათმის ფერხვაში. ქათმის ფერხვისთვის ფერხობა დილას აცხობდნენ ქათმის ფორმის კვერებს ( ქოთომიშ კვარი), რომლებსაც ქათმის ფრთით აჭრელებდნენ და იტყოდნენ: ბრუიაშე, ჩელაია, ჩეთ მომირხიალე, თიშ ათას ჩქიმი თის, ართი მეძებელიშ თის. შემდეგ სახლის ჭერში აისროდნენ მცენარე ღომის ფქვილისგან მოზელილი ცომის პატარა გუნდებს (ღომის დიდი მოსავალი იქნებაო), იქიდან ჩამოცვენილ ნამცეცებს დაითვლიდნენ და მათი რაოდენობის მიხედვით განსაზღვრავდნენ, რამდენი წიწილის მოყვანის, დასმის (დოხუნაფაშ) მოლოდინი უნდა ჰქონოდათ. ღომის მარცვლის ფანტვისას იმეორებდნენ ლოცვას ქათმის მომრავლებისთვის. სანამ ოჯახის მამა მარცვალს ფანტავდა, ოჯახის დიასახლისი სამჯერ შემოუვლიდა სახლს და კრუხივით კრუხუნებდა, ხოლო ბავშვები უკან მისდევდნენ და წიწილებივით წიოდნენ ( წიუ–წიუ–წიუ! წიუ – წიუ – წიუ! )
ქათმის მფერხავი მამასთან ერთად ან მამის ნაცვლად ოჯახის სხვა წევრიც შეიძლება ყოფილიყო . მისი მისია იყო მთელი დღე ფეხი არ გაედგა სახლიდან, რადგან ეზოდან გასვლის შემთხვევაში ქათმებიც გარე–გარე დაიწყებდნენ სიარულს და მელას ან ტურას საკბილო გახდებოდნენ. სხვათა შორის ჩიჩილაკსაც, რომელსაც ნათლის ღების წინა დღემდე ედგათ შინ, ამავე მიზეზით წვავდნენ ღობის გადაღმა, ქათმების სახლში გასაჩერებლად.
იმავე დღეს მეკვლე სამჯერ ჩაყოფდა ფეტვის ან ღომის მარცვლით სავსე მუჭს წყლიან ჯამში და ყურადღებით დახედავდა– თუ მუჭაში წყალი გაატანდა და მარცვალს დაასველებდა, წელიწადი ავდრიანი ქნებოდა, თუ მშრალი – დარიანი, მზიანი.
მარცვლეული, დაფქულიცა და დაუფქველიც, უცილობლად მონაწილეობდა ტყაპობის რიტუალში. ტყაპობაც ახალი წლის ღამეს იმართებოდა. სოფლის ქალ–ვაჟები მიუვარდებოდნენ ერთმანეთს სახლში და ცდილობდნენ ცომით მოეთხუპნათ მასპინძელი, იყო დიდი წიოკი და სიცილ – ხარხარი. ვინც შეძლებდა თავის დაცვას და მოთხუპნას გადარჩებოდა, იმ წელს პირნათელი და ბედნიერი იქნებოდა .
ახალი წლის დღეს უფრო ზუსტად შუადღისას, ოჯახის უფროსი მამაკაცი და დედაკაცი კერიის თავანზე ( ლუხარზე) გადაამტვრევდნენ ბასილას კვერს სიტყვებით ,,ბაღუ ეფშა, მარან ეფშა!’. თუ უფრო დიდი ნატეხი მამაკაცს შერჩებოდა ხელში, ღვინო იქნებოდა მეტი, თუ ქალს – სიმინდის მოსავალი.
ამავე რიტუალს, ოღონდ თხილის წკნელებით ქალ –ვაჟებიც იმეორებდნენ. კერაზე გარდი–გარდმო გადებდნენ თხილის წკნელებს და დაელოდებოდნენ, როდის გადაწვავდა მას ცეცხლი ორ ნაწილად. შემდეგ თავ–თავიანთ ნახევრებს ხელს დაავლებდნენ, კარში გაიქცეოდნენ, რაც შეიძლება, შორს მოისროდნენ და უკანვე გამოიქცეოდნენ. თუ ქალი შეასწრებდა შინ, აბრეშუმი იქნებოდა ბევრი, თუ ვაჟი – ჭირნახული.
ახალი წლის დილას ან წინა დღეს დაამტვრევდნენ ამა თუ იმ ადამიანზე შესახელებულ კაკალს. თუ ლებანი ჭიანი აღმოჩნდებოდა– ცუდის ნიშანი იყო, თუ საღი – დამდეგი წელი ბედნიერებას უქადდა მას, ვის სახელზეც დაამტვრიეს. კაკლის ლებნის მდგომარეობის მიხედვით მოინიშნავდნენ იმასაც, დარი ძლევდა თუ ავდარი ერთმანეთს
და ბოლოს ის, რითაც უნდა დაგვეწყო – დაჩხირიშ დაბენება, ცეცხლის დასაბამება. ანუ ცეცხლის პირველი დანთება ახალი წლის დილას.
დაჩხირიშ დაბენება არის ერთ–ერთი უძველესი რიტუალი, რომლის განსაკუთრებული საკრალური მნიშვნელობა იმითაც დასტურდება, რომ იგი არის როგორც არა მარტო ამა თუ იმ დღესასწაულისადმი მიძღვნილი რიტუალური მისტერიების ნაწილი, არამედ, თითქოს ყოფითი, თითქოს სადაგი დღის დასაწყისის უცილობელი პირობა.
ცეცხლის დანთების ყოველდღიური და სადღესასწაულო რიტუალი დაკავშირებულია კაცობრიობის ცხოვრების უმნიშვნელოვანეს ეტაპთან – როცა ადამიანმა ისწავლა ცეცხლის დანთება დამოუკიდებლად და არა ღმერთების მიერ დამეხილი ხის ცეცხლმოკიდებული მუგუზლებიდან და ნაღვერდლიდან, რომლის შენახვას უდიდესი ძალისხმევა სჭირდებოდა და თუ ეს ცეცხლი ჩაქრებოდა, ადამიანი განწირული იყო სიცივისა და უმი ხორცის მგლური გლეჯვისთვის. ცეცხლის დანთება ნამეხარი ხის გარეშე იყო ადამიანის, შესაძლოა, ყველაზე მნიშვნელოვანი სასიცოცხლო მონაპოვარი და ბუნებრივია, რომ ცნობადის ხის ნაყოფის გემებასთან ერთად ღმერთებისთვის ცეცხლის მოტაცება, ცეცხლის დანთების საიდუმლოში ჩაწვდომა უძველესი დროიდანვე ითვლებოდა ადამიანის წელში გამართვის, თავისი ძალის გაცნობიერების, თვითრწმენის, საერთოდ ცნობიერების ახალ საფეხურზე გადასვლის საწყისად. მუგუზლის მეგრულ სახელწოდებაში – ნაკვაჩხირი – დალექილია უძველესი ხანის მითოსური ნაკვალევი, რომელიც ამირანის მითს უკავშირდება.ეს არის ნაკვარჩხი – ნაუკუღმართალი ამირანისა, რომელიც ღმერთებს აუჯანყდა, მიწაზე ჩამოიტანა ცეცხლი და აჩუქა ადამიანებს.
არის ამ სახელში წარმართებისთვის უჩვეულო უშიშრობა და შეუპოვრობა ღმერთების წინაშე და თუ უფრო შორს წავალთ, დაცინვა და გამოწვევაც კი, რომელიც უკუღმართი ამირანის, ღმერთების ნების წინააღმდეგ წასული ამირანის კულტს უკავშირდება. თუმცა, თუ სამართლიანობა მოითხოვს, აღვნიშნოთ, რომ ნაკვაჩხირი შეიძლება გულისხმობდეს იმას, რომ ცეცხლის დასანთებად იყენებდნენ ერთმანეთში ჩაგრეხილ–ჩახვეულ წკნელებს, შესაძლოა, იმ ხვიარა მცენარეებისაც კი, რომელთაც ამირანი ასე გულმოდგინედ გლეჯდა სამეგრელოს ტყე–ბუჩქნარებში. რა თქმა უნდა, აქ საქმე გვაქვს ამირანის სხვა მოტივაციასთანაც, რომელიც ასევე მის ,,უკუღმართობას” უკავშირდება. ხვიარა მცენარეები ღმერთების შუბლის შესამკობელი იყო და შესაძლოა იგი ამ მისტერიითაც უპირისპირდებოდა ზეცის მეუფეებს და მუგუზლის საკრალურ მნიშვნელობას.
ცეცხლის გამოხმობა მჭიდროდ არის დაკავშირებული კერის კულტთან და გამოხატავს სიმბოლურ და ამავე დროს ერთგვარად მატერიალიზებულ კავშირს წინაპრებსა და ახალ თაობებს შორის, სიცოცხლის უწყვეტობას, ფასეულობათა გადაცემას, ოჯახის სიწმინდის განსახიერებას.კერის კულტს ჩვენ სხვა დროს დავუბრუნდებით, მაგრამ დღეს ვსაუბრობთ მუგუზალზე, რომელიც ციდან წამოღებული ანთებული ჩირაღდნის სახეა და ცეცეხლის დანთების გარდა მრავალი სხვა რიტუალის უცილობელ ატრიბუტს წარმოადგენს.
დაჩხირიშ დაბენებას – ცეცხლის დასაბამებას ასრულებდნენ ბენკოჩები, ოჯახის მამები, მას ყველა დროში ედო ცეცხლთაყვანისმცემლობის ნიშანი, მაშინაც კი, როცა მითრაიზმის, მირსას კულტი გაითქვიფა სხვა რწმენა–წარმოდგენებში და შემორჩა როგორც მამის, ოჯახის, კერის მცველის, ოჯახის მთავარი შემოქმედის მოვალეობა.
იმ ოჯახებში, სადაც უფროსი მამაკაცი გარდაცვლილი იყო, საახალწლო ცეცხლის დასანთებად იწვევდნენ ახლობელს, ღვიძლ ნათესავს. ცეცხლის დასაბამების საკრალური მნიშვნელობა განსაკუთრებით კარგად ჩანს ახალი წლის დილას, როცა ოჯახის მამა, ხაციცობის – პირველი წახემსების შემდეგ იჩოქებს კერასთან, ერთმანეთს უხახუნებს ნაცარში გახვეულ მუგუზლებს, კერის თავანზე ცემით აყრევინებს ჩინჩხლებს და ლოცულობს: ღორონთ თაშ ამიშინდო გამიბრალ კოჩ დო ორინჯიშ შურია ( ღმერთო, დაიცავი და ასე გამიმრავლე კაცის სული და საქონელიო)
მუგუზალისთვის უცილობლად არჩევდნენ რცხილას, რომელიც სხვაზე ნაპერწკლიანია , ზოგჯერ ნაპერწკლის ამრავლებდნენ ცეცხლში მარილის ჩაყრითაც. როცა ცეცხლის დანთების რიტუალი შესრულებული იყო, ბენკოჩი ალმოდებულ მუგუზალს გარეთ გაიტანდა და ჰაერში წრეს (უფრო გვიანდელ ეპოქაში – ჯვარს) გამოსახავდა. ეს იყო ამ არეალის ბოროტისგან დაცვის რიტუალი (სხვათა შორის, ეს წესად ჰქონდათ რომაელებსაც, რომელნიც ბრძოლის წინ აალებული მუგუზლით ლოცავდნენ ჯარს და მისთვის ხიფათის არიდებას, შინ , მშობლიურ კერაზე მშვიდობით დაბრუნებას შესთხოვდნენ ღმერთებს).
იყო მუგუზალთან დაკავშირებული სხვა რიტუალიც – ანთებული მუგუზლის ალის ან კვამლის მიმართულებისა და ფორმის მიხედვით წინასწარმეტყველებდნენ არა მარტო წლის ამინდს, არამედ ბედისწერასაც – თუ კვამლი თეთრი და გამჭვირვალე იყო და პირდაპირ მიემართებოდა ცისკენ, ეს იყო ნიშანი იმისა, რომ ცათა მეუფეს შესწვდა ბენკოჩის ლოცვა.
სხვა რიტუალებს, მათ შორის სამჭედლოში შესასრულებელს, ამავე ბლოგში შემავალ სხვა ეთნოგრაფიულ ეტიუდებში შევეხებით, ახლა კი შევჩერდეთ იმაზე, რომ მჭედელი, დემიურგი, ქვეყნის დამმაგრებელი ( ქიანაშ დამარგებუ) ჩვენი სახელობის ვარსკვლავებს მყარად აჭდებს ცაზე, რომ არსობა არ მოგვეშალოს. ჩენც ამას გისურვებთ.