ბოლო წლებში, ყოველი აღდგომის დღესასწაულის დღეებში, შეინიშნება ერთგვარი გამძაფრებული ინტერესი-გამოძიება სწორი ფორმისა: „ქრისტე აღდგა!“ თუ „ქრისტე აღსდგა!“..?
დღესასწაულის მონაწილეთათვის სრულიად ბუნებრივია და მისაღები: „ქრისტე აღსდგა!“ ასე ისმის ამბიონიდან; ასეა ლიტურგიკულ კრებულებში, რომლებიც იკითხებოდა და იკითხება აღდგომის დღესასწაულზე და დღესასწაულის დღეებში, – ბრწყინვალე შვიდეულიდან ამაღლებამდე, დღესასწაულის წარგზავნამდე; ასეა XIX-XX საუკუნეების კლასიკოსთა ნაწერებში (ილია, აკაკი, ვაჟა…); ასე იწერებოდა წლების განმავლობაში XX საუკუნის პრესაშიც, ასე ულოცავდნენ და ულოცავენ დღესაც მართლმადიდებლები უდიდეს ქრისტიანულ საუფლო დღესასწაულს ერთმანეთს.
დღეს ენათმეცნიერთა ერთი ნაწილის კატეგორიული მოთხოვნით (გრამატიკული თვალსაზრისით მართებულადაც), „ქრისტე აღსდგა!“ შეცდომაა და უნდა იწერებოდეს: „ქრისტე აღდგა!“
,,ოდიში ნიუსი'' გთვაზობთ ადაპტირებულ ფრაგმენტებს მკვლევარ ნინო ხახიაშვილის ნაშრომიდან, რომელიც BU ცოდნის პორტალზეა გამოქვეყნებული.
ჯერ კიდევ გასული საუკუნის ოციან წლებში აკაკი შანიძე წერდა: „ცოცხალ ენას, ისეთსაც კი, რომელიც ლიტერატურული ტრადიციის ვიწრო კალაპოტშია მომწყვდეული, არ შეუძლია ერთ დონეზე დადგეს და დიდხანს ემორჩილებოდეს ერთხელ შექმნილ-შემუშავებულ ნორმებს, არამედ იგი მუდამ ძველი ფორმების დარღვევისა და ახლის შექმნის პროცესშია.
ჩვენი პრეფიქსების ხმარების წესების მხრივ, ძველადგანვე თანდაყოლილი ჰქონდა ისეთი თვისება, რომ ადვილად შეიძლებოდა მისი ნორმების შერყევა და შემდეგ დარღვევაც. სხვა რომ არა იყოს რა, მარტო ის გარემოება, რომ სხვადასხვა მორფოლოგიურ ელემენტებს ერთი და იგივე ფონეტიკური სახე აქვს, საკმარისი უნდა ყოფილიყო, რომ ისინი ერთურთში აჰრეოდა კაცს. ეს მით უფრო ადვილი უნდა ყოფილიყო, რომ ამ პრეფიქსების ხმარების წესები, განსაკუთრებით კი ნორმები მესამე ობიექტური პირის უღლებისა, ზოგჯერ ძნელად გასაგებია, ყოველ შემთხვევაში რთულია ძალიან. ამიტომ ენას უნდა მოენახა რაიმე გამოსავალი, რომ სირთულე გაემარტივებინა და ამით შეემსუბუქებინა ის მძიმე საქმე, რომელიც მოითხოვდა (და მერმე ყოველ წუთს!) მეტისმეტ სიფხიზლეს გრამატიკული აზროვნების სფეროში. გამოსავალი აღმოჩნდა, მაგრამ ორგვარი: ერთმა იქამდე მოგვიყვანა, რომ სუბიექტ-ობიექტური პრეფიქსი ჰ//ს ისეთ ფორმებში გაჩნდა, სადაც მას არავითარი ადგილი არ უნდა ჰქონდეს, ხოლო მეორემ, პირიქით, სულ მთლად გამოდევნა იგი ხმარებიდან. ორსავე უკიდურესობას სათავე ძველ ქართულში აქვს“, – წერდა აკაკი შანიძე
ხშირად ეს ცვლილებები დამოკიდებული იყო სკოლაზე, ადგილზე, ავტორისა თუ გადამწერლის ვინაობაზე…საქმის ასეთმა მდგომარეობამ აიძულა ზოგიერთი პირი ორთოგრაფიული რეფორმა გაეტარებინა სალიტერატურო ენაში, მაგრამ ამაოდ…
ცნობილი ენათეცნიერი ბესარიონ ჯორბენაძე მონოგრაფიაში – „ქართული ენის ფაკულტატიური გრამატიკის საკითხები“, სწორედ ასეთ სადავო საკითხებს განიხილავს და ცდილობს, ახსნას დღემდე სადავოდ ქცეული ისეთი საკითხები, როგორიცაა „ქრისტე აღდგა“ თუ „ქრისტე აღსდგა“, ყვავის თუ ჰყვავის, მიქრის თუ მიჰქრის… და ა. შ. ბ. ჯორბენაძის თვალსაზრისით, პირის ნიშნები ამ შემთხვევაში ლექსიკურ მნიშვნელობათა განმასხვავებლადაა გამოყენებული.
„ენაში არსებობს მნიშვნელობათა ორი სახეობა: ლექსიკური და გრამატიკული, რომლებიც შესაბამისი ფორმობრივი ინვენტარით გამოიხატება, – აღნიშნავს მკვლევარი, – როგორც ცნობილია, ფაკულტატიურ (არაძირითად) მოვლენასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როცა ლექსიკურ მნიშვნელობათა განმასხვავებლად გამოიყენება ის ფორმანტები, რომლებიც, როგორც წესი, ენაში ფორმათწარმოებითი დანიშნულებითაა გამოყენებული. და პირიქით, გრამატიკულ მნიშვნელობებს განასხვავებენ ყველა სხვა შემთხვევაში ლექსიკურ მნიშვნელობათა განმასხვავებელი ფორმანტები.
ფაკულტატიური საშუალებანი იმ ენობრივ მოვლენათა რიგს განეკუთვნება, რომლებიც ლამის ყოველდღიურად იჩენენ თავს ენაში. ბევრი მათგანი უკვალოდ იკარგება, ზოგიც უფრო ხანგრძლივად შემორჩება ენას; უმცირესი ნაწილი კი საბოლოოდ მკვიდრდება და დროთა განმავლობაში შესაძლოა სიტყვათწარმოების ძირითად წესადაც იქცეს, სწორედ ამ მოვლენის თვალსაჩინო ნიმუშია ,,აღდგომა'' სიტყვის სემანტიკური გადააზრებაც.
გვაქვს:
აღ-დგომა – ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომის დღესასწაული, ისტორიულად მომდინარეობს გაზაფხულის დღესასწაულისგან. გადატანით: დღესასწაული, ზეიმი, სასიხარულო დღე. გრამატიკულად მასდარია აღ-დგ-ებ-ა ზმნისა.
ა-დგომა – ვერტიკალური მდგომარეობის მიღება. გრამატიკულად მასდარია ა-დგ-ებ-ა ზმნისა.
ამ ორი მნიშვნელობის ფორმობრივი გარჩევა ისევ ფაკულტატიურ საშუალებას დაეკისრა – პირის ნიშანს:
აღ-ს-დგ-ებ-ა – გაცოცხლდება,
აღ-დგ-ებ-ა – განახლდება, ძველ სახეს დაიბრუნებს.
„ქრისტე აღ(ს)დგა“.
,დანგრეული ქალაქები აღდგა“.
„გარიცხული სტუდენტი აღდგა მესამე კურსზე“.
ასე რომ, აღ- და ა- ზმნისწინიან ფორმათა სემანტიკურ დაპირისპირებას რთული ფორმობრივ-სემანტიკური ცვლილებანი მოჰყვა თან.
მიუხედავად იმისა, რომ პირის კატეგორია ერთ-ერთი სტაბილური ზმნური კატეგორიაა, ამ შემთხვევაშიც აღმოჩნდა შესაძლებელი მისი ფაკულტატიური გამოყენება სულ სხვა დანიშნულებით…
ამ დროს არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება ენის მფლობელის დამოკიდებულებას ენობრივი მოვლენებისადმი.
ამიტომაც ზედმეტი არ იქნება გავიხსენოთ კ. გამსახურდიას ერთი მოსაზრება. საუბარია ერთ-ერთი ლექსის სათაურის შესახებ: „ამ ლექსის სათაური იყო „ჰყვავის გურია“ კი არა, „ყვავის გურია“. ამიტომ გურულები სამართლიან უკმაყოფილებას გამოსთქვამდნენ ჩემს წინაშე და მიმტკიცებდნენ, რომ გურია ყვავისა კი არ არისო, საქართველოსიაო“ (გამსახურდია 1965: 493). შემდეგ: უნდა იყოსო ჰქონდა, მიჰქრის… „მიქრის – ეს ხომ ღიმილის მომგვრელი სიტყვაა, ე. ი. მის წარმომთქმელს თავში უქრის… ჩანს – რა ქართულია? უცილოდ უნდა დაიწეროს სჩანს…“ (გამსახურდია 1967: 261).
წმინდა გრამატიკული პოზიციიდან უთუოდ მცდარ ამ მსჯელობაში ნათლადაა წარმოჩენილი ლექსიკურ და გრამატიკულ მნიშვნელობათა ფაკულტატიური განსხვავების ტენდენცია, რაც ვრცელდება აღსდგა – აღდგაზეც. “, – შენიშნავს ბესარიონ ჯორბენაძე…
„ზემოთ ზმნისწინთა ძველ და ახალ სახეობათა ფაკულტატიური დანიშნულების რკვევისას დასახელებული იყო აღ-დგ-ა და ა-დგ-ა ფორმათა სემანტიკური დაპირისპირების ფაქტიც.
თავის მხრივ, აღ-დგ-ა დაუკავშირდა ორ მნიშვნელობას:
ა) „მკვდრეთით აღდგომა, გაცოცხლება“,
ბ) „აღდგენა“.
ენამ აქაც სცადა სხვაობის დამყარება და ეს დანიშნულება მორფოლოგიურად ზედმეტ ს- პირის ნიშანს დააკისრა:
„აღ-ს-დგ-ა მკვდრეთით“ მაგრამ: „აღ-დგ-ა თავის უფლებებში“
კარგადაა ცნობილი, რომ სალიტერატურო ენა ნორმირებული სისტემაა, წინასწარ შემუშავებულ წესებსა და კანონებზე დამყარებული. და მაინც, არსებობს ისეთი ლექსიკური, მორფოლოგიური და სინტაქსური მონაცემები, რომლებიც სავსებით უმართებულოა ქართული ენის გრამატიკული სისტემის თვალსაზრისით (დაღმა, აქაური, იქაური (კაცი), ვდგავარ, ვზივარ…), მაგრამ მათ საკუთარი, მყარი ადგილი აქვთ ენაში მოპოვებული. როგორც აკად. არნოლდ ჩიქობავა აღნიშნავდა, მათ „უყოყმანო სოციალური სანქცია“ აქვთ.
„სოციალური სანქცია“ გულისხმობს ამა თუ იმ ფორმის გავრცელებულობას და სალიტერატურო ენაში დამკვიდრებას. შეიძლება ითქვას, რომ სოციალური სანქცია იმავეს ნიშნავს, რასაც გულისხმობდა ილია ჭავჭავაძე გამონათქვამში: „ხალხია ენის კანონის დამდები და არა ანბანთ თეორიტიკა“.
ვფიქრობთ, „ქრისტე აღსდგა! – ჭეშმარიტად!“, როგორც ქრისტიანული ტერმინი (მილოცვის ფორმულა), მყარადაა დამკვიდრებული და აკაკი წერეთლის სიტყვები რომ გავიმეოროთ, – „ეს ერთი სიტყვა, თვრამეტი საუკუნისგან გაფოლადებული“ (დღეს უკვე ოცი საუკუნისაგან), ძვალ-რბილში რომ უვლის ყველას, უყოყმანოდ „სოციალური სანქციის“ მფლობელია.