ნონა ქობალიას ბლოგი ,,მთვარის მოზაიკა''
არის მოსაზრება, რომ ჩვენი სალამური პელაზგური პანის სალამურის ვარიაციაა, თუმცა ლარჭემი ( სოინარი) , მთლიანად ჩვენია, ,,დორხველო'' ჩვენი და ჩვენებური მრავალხმიანობის პირმშო. ლარჭემის ხმიანობა ადამიანის სულზე, ხელოვნებასა და სმენაზე იყო დამოკიდებული და მის აწყობას ხელგაწაფულობაზე მეტად, თუ აბსოლუტური არა, კარგი სმენა სჭირდებოდა – ოსტატს სასურველის ძიებაში უამრავი ლერწმის ღეროს ხმიანობა უნდა გაესინჯა და ამასთან არჩეული ღეროების თანხმიერებისთვის, ჰარმონიისთვის მიეღწია.
ჭკვერას ქორდათ დო მუმულიაშ კაფენტის ქუმოიღანთ –ჭკვიანად იყავით და მამალოს კამფეტს მოგიტანთო – დაუბარებდნენ ძველად ქალაქს მიმავალი მშობლები ბავშვებს.
კულაშიდან ბავშვები ჭითა–ჭითა ჩაფულებს ( წითელ წკაპუნებს ) ელოდნენ საჩუქრად, წიფურიას ბაზრობიდან ფერად–ფერად ჩითებს. აი, ხობში მიმავალ კაცს კი დღესაც ხუმრობით ეტყვიან: ,,ლარჭემ ქუმომჯუმე'' – ლარჭემი ჩამომიტანე.
საქმე ისა, რომ ხობის ბაზრობა, ხობალა, რომელიც ტრადიციულად მარიამობას, აგვისტოში იმართებოდა ხობის მონასტერთან, განთქმული და გამორჩეული იყო გასაყიდი ლარჭემის სიმრავლით, მელარჭემეები მთელი დღე უკრავდნენ თავიანთ ნახელავზე, რომ მყიდველი მოეზიდათ და მიდამოს გასაოცარი ხმები ეფინებოდა, ლარჭემის გამყიდველებს შორის სჭარბობდნენ ჯვარის მხარის მკვიდრები და მათზე უფრო თავად ხობელები, რომელთაც სხვა ვერავინ ჯაბნიდა ვერც ლარჭემის აწყობაში და ვერც მასზე დაკვრაში. ან ვის უნდა ეჯობნა კოლხური ჭაობის მიდამოებში გაზრდილი ადამიანისთვის, რომელიც ადრეული ბავშვობიდან დაშლიგინებდა ლერწმიანებში და რომლის პირველი სათამაშოები ლერწმისგან, კალმისგან, ჩალამ–კულამისგან მზადდებოდა.
ჭაობისგან დაშორებულ ადგილებში ბავშვები მწვანე ხახვის, სორხის ფოჩს აზუზუნებდნენ ან ოღურინაიათი ( ღმუილათი) იქცევდნენ თავს. ოღურინაია კეთდებოდა თხილისგან – ერთ ბოლოში ერთი თხილი იყო გახვრეტილი, მოპირისპირე მხარეს ორი, შიგ გაუყრიდნენ აბრეშუმის ძაფს, ზამბარასავით დაგრეხდნენ ( დოწკუმონტუნდეს) და გაშლისას ხმას გამოსცემდა – ღურინუნდ.
თუ ვინმეს გსმენიათ ეს ხმა, ალბათ, არც არასოდეს დაგავიწყდებათ, რადგან მასში ერთდროულად ჟღერდა მიწისქვეშა წყლების საშიშარი დინებისა და საიდანღაც, ძალიან შორიდან მომავალი მოყრუებული ღმუილი, რაც ბავშვის ფანტაზიას, რეალობის საზღვრებს მიღმა, სხვა სამყაროსკენ მიმართავდა. აქვე აღვნიშნავთ, რომ საბავშვო ოღურინაია იყო თუთაშებისა და მედიუმების გამარტივებული ინვენტარი, რომელშიც კითხულობდნენ ქვესკნელის ღმერთის, ე. წ. ღმუილა ღმერთის, გუშას (შუმერულადაც ასე ქვია და მეგრულადაც) ნება-სურვილს და, სხვათა შორის, ეს სახელი დღემდე ისმის შორისდებულის სახით შემორჩენილ მაგიურ ფორმულაში ,,ახავაი, გუშა!''
მაგრამ ლარჭემი მაინც სხვა იყო, ხახვის ფოჩისგან და ოღურინაიასგან განსხვავებით, მისი ხმიანობა ადამიანის სულზე, ხელოვნებას და სმენაზე იყო დამოკიდებული. და მის აწყობას ხელგაწაფულობაზე მეტად, თუ აბსოლუტური არა, კარგი სმენა სჭირდებოდა – ოსტატს სასურველის ძიებაში უამრავი ლერწმის ღეროს ხმიანობა უნდა გაესინჯა და ამასთან არჩეული ღეროების თანხმიერებისთვის, ჰარმონიისთვის მიეღწია.
ლარჭემი ან ხუთი ან ექვსღეროიანი იყო, ხუთღეროიანი უპირატესად მთაში, ლაკადაში იცოდნენ, ექვსღეროიანი – ბარში. შუაში მოგრძო ღერებს განათავსებდნენ და ორივე მხარეს – მარჯვნივ და მარცხნივ ისე შემოაწყობდნენ ორ- ორ ღეროს, რომ ქვედა, არასატუჩე მხარეს რომბის გადანაჭრის ფორმა მიეღოთ. შემდეგ ამ ღერებს კანაფით ან ხის ქერქით, უპირატესად ბლის შვებიათი შეკრავდნენ.
რომბისებრი ფორმა ძალიან მნიშვნელოვანი იყო კარგი ვიბრაციისთვის, ხოლო ბლის ქერქი ლარჭემს საკრალურობას ანიჭებდა. საკრალური მნიშვნელობა ჰქონდა რომბისებურ ფორმასაც, შორს რომ არ წავიდეთ, აპოლონიოს როდოსელი ,,არგონავტიკაში'' წერს, რომ კოლხები რომბების მეშვეობით ცვლიდნენ მთვარის მიმოქცევას, ხოლო ტრადიციულ ჩიჩილაკზე და სალოცავ ხეებზე (მათ შორის, შვილიერების მომნიჭებელი მოსქე წაჩხურას, ესქედა ხორციელის სახელზე აღვლენილ ლოცვებსადა რიტუალებში) დღემდე კიდებენ რომბის ფირფიტებს, როგორც მთვარისათვის ხმის მიწვდენის საუკეთესო საშუალებას ვიბრირების განსაკუთრებული თვისების გამო ( ამაზე იხ. წინა ბლოგებში ,,მთვარის მოზაიკიდან'').
ლარჭემის ყოველი ღერო სხვადასხვა ტონალობის ხმას გამოსცემდა და შესაბამისად თავისი სახელი ჰქონდა. ორი გრძელი ღერო ბანისა იყო და ზოგადად მებანე ერქვა, აქედან ერთ შხუში, შხუ ბანიში, მეორეს – ჭიფეში, ჭიფე ბანიში, მესამე ღეროს – გოჭიფეში, გოფშა, მეოთხეს – მეჭიფე,მეჭიფაში, მეხუთეს – გემაჭყაფური, მეექვსეს – წკუმონტილი (მოკრიმანჭულესავით). არის სხვა ვარიანტებიც.
სალარჭემე ლერწამს ივლისის ბოლოს ჭრიდნენ, ამ დროს მას ჯერ კიდევ ჰქონდა შენარჩუნებული სინედლე და გაცილებით უკეთეს ხმას გამოსცემდა, ვიდრე გამომშრალი ღეროსი. ხშირად, უპირატესად მთაში, ლერწამს კალამიათი, ჩალამ–კულამით ანაცვლებდნენ .
ბარისა და ლაკადას მეგრელები დღემდე დაობენ, რა მასალის ლარჭემი ჯობს. ბარის მეგრელებს აქვთ პრეტენზია, რომ ლარჭემი მათი მიგნებაა და არგუმენტად ამ საკრავის სახელწოდებას იშველიებენ – ლარჭემი ხომ ლერწამს ნიშნავს და, წესით, ლერწმიანებისთვის არის დამახასიათებელი. მთის მეგრელებისთვის , ლაკადარებისთვის უფრო ,,კვათირი'', მჭრელი არგუმენტია ის, რომ ლარჭემი მეჯოგეების საკრავია, მოიალაღე, მემთეური მწყემსების გამოგონილი, თუმცა იგივე არგუმენტი ბარელ მწყემსებსაც მოჰყავთ, ხობისა და ფოთის მიდამოები ჭაობის წყალობით საუკეთესო ბალახოვანი ადგილები და, შესაბამისად, საძოვრებია.
მოგეხსენებათ, ლარჭემი უპირველესად, მწყემსების საკრავი იყო, მას კარეს (სამწყემსური კარვის) წესებში თავშექცევაზე მეტად სასიგნალო დანიშნულება ჰქონდა. ლარჭემზე უკრავდნენ ადრიან დილით, ჯოგის ქართადან გამორეკვისა და საბალახოზე გაშვების დროს და პირიქით, შეღამებისას, როცა გაფანტულ ნახირს ლარჭემის ხმებით უყრიდნენ თავს და ქართასკენ მიერეკებოდნენ.
მწყემსები ლარჭემზე უკრავდნენ ნახირის ძოვების დროსაც, რომ ნადირი განეფრთხოთ და პირუტყვსაც მწყემსის ახლოს ყოფნის იმედით, მშვიდად ებალახა.
თუ მეგრულ სამყაროს გავცდებით, ეს დანიშნულება ჰქონდა პანის სალამურსაც, რომელსაც მუსიკის მეისტორიენი ლარჭემის წინამორბედად თვლიან ( ან იქნებ პირიქით?)
მოგვიანებით ლარჭემი გასცდა მწყემსების ყოფის ფარგლებს და სახალხო თავშექცევის დამამშვენებელ ატრიბუტად იქცა. მაგალითად ჩქვალერში, სერგი მაკალათიას ცნობით, დიდ ხუთშაბათს მელარჭემეები მთელ სოფელს ჩამოივლიდნენ ლარჭემის დაკვრით, სხვები ხისა თუ სპილენძის დიდ–პატარა საყვირებს – ოესა და ოელიას, აგრეთვე ნოდი ბარხალეს – დაირას შეაშველებდნენ და მიდამოს გასაოცარი ხმები ეფინებოდა.
მთაში იცოდნენ ლაგუჯამი ლარჭემიც, რომელიც დანარჩენ საქართველოში გუდასტვირის, ჭიმონის სახელით არის ცნობილი.
ზემოთ ჩვენ პანის ფლეიტა ვახსენეთ, ძველი ბერძნული სამყაროს კუთვნილება, არის მოსაზრება, რომ ჩვენი სალამური პანის სალამურის ვარიაციაა, თუმცა თავად ლარჭემი, იგივე სოინარი, მთლიანად ჩვენია, დორხველო ჩვენი და ჩვენებური მრავალხმიანობის პირმშო. მით უფრო, რომ ჩვენი მესაკრავენი თვით ექვსხმიან ლარჭემსაც არ სჯერდებოდნენ და ორი–სამი ლარჭემის ერთდროული ხმიანობით გასაოცარ სიმფონიას აღწევდნენ.
არ ვიცი, იყიდება თუ არა დღეს ლარჭემი ხობში, ამიტომ ფორმულას ,,ლარჭემ ქუმომჯუმე'' , ვცვლი ახლით: ლარჭემ გინომტეთ! თქვენ რას იტყვით?