ნონა ქობალიას ბლოგიდან ,,მთვარის მოზაიკა”
რატომ იწყებდენ მეგრელები ახალი წლის ,,ხეცებას” უმზეური წყლის დალევით? რატომ იყო საახალწლო ტაბლის უცილობელი და უპირველესი ატრიბუტი გვიან ღამით, გამთენიისას ამოღებული ჭიქა წყალი, რომელსაც მზის შუქი არ ჰქონდა მოხვედრილი?
მისტიური ღამის წყალი განწმენდილი იყო ყოფიერებისაგან, რომელიც რეალურ სახეს იძენდა მზის ამოსვლის შემდეგ, და ღამეული ოცნებების მატარებელი იყო, მით უფრო თუ ეს წყალი მძინარე იყო. დრო წყალთან არის დაკავშირებული, წყალი კი, მარადმედინია და მხოლოდ , შვიდ წელიწადში ერთხელ იძინებს. ამ დროს დრო ჩერდება და, ვინც წყლის ძილს შეესწრება და ხელს ჩაყოფს მასში, მარადისობას, ზედროულს ეზიარება, ხოლო, თუ ცას შევეშვებით და მიწაზე დავეშვებით – ნატვრა აუსრულდება. ეს მეშვიდე წელი კი არავინ იცის, როდის დგება. და რაკი ახალი წელი დროის ათვლის წერტილია, ვინძლო მარადმედინი წყალი სწორედ ახალი წლის წინა ღამეს იძინებდეს, რას დადებ სუფრაზე წყალივით ძლიერსა და სუფთას, რა გაზომავს დროს წყალზე უკეთ, რომელიც ყოველთვისიყო. არის და იქნება, რადგან სწორედ ის არის სიცოცხლისა და მისი ძალის, ნიშატის ( ჭყანაშ) მომნიჭე?
ამიტომ იყო აიეტის სასახლის ჭიკართან წამომართული წყლის საათი, რომლითაც არგონავტებს პირველად ენიშნა, თუ რა საოცრებებით სავსე ქვეყანაში მოხვდნენ.
მაგრამ დავიწყოთ უფრო შორიდან. ძველი კოლხები, ისეევ როგორც სხვა ხალხები, ჟამთა მდინარებასა და ჟამიერ, დღეღამურ დროს ზომავდნენ სხვადასხვა საზომით, როგორც ტექნიკურ საშუალებების, ისე ფილოსოფიური საზრისის, დროის ფსიქოლოგიური აღქმის თვალსაზრისით.
იყო ბუნებრივი საზომები, რომელთა მიხედვით ითვლებოდა არა მხოლოდ დღისა და ღამის დროთა მონაცვლეობა, არამედ თვით დღისა და ღამის დანაყოფებიც – ეს იყო მამლის ყივილი, რომელიც ზედმიწევნით ზუსტად ჟღერდა გარკვეულ დროისმიერ შუალედებში და ემთხვეოდა მსხვილ პუნქტებს მზის მოძრაობის გზაზე (მითების თნახმად, მამალი მზის ზოომორფემა იყო და მის ყივილში მზის შეგრძნება, მზესთან კავშირი გამოიხატებოდა). დროის უფრო დიდ მონაკვეთებს ზომავდნენ მცენარეებზე, ფრინველებზე, ცხოველებზე, ბუნების მოვლენებზე დაკვირვებით, ეს იყო ხეში წყლის ჩადგომა, ვარდის ფურცლობა, მერცხლების გადაფრენა, ხორბლის დათავთავება, ყინულის გადაკვრა ნათოსზე, დათვის ძილი და სხვა, რის მიხედვითაც განისაზღვრებოდა წელიწადის დროები, თვეები და შვიდეულებიც ( კვირა, მსგეფსი) კი.
კიდევ უფრო დიდი დროისმიერი შუალედების ათვლა ხდებოდა ადამიანისათვის, ქვეყნისთვის, კაცობრიობისათვის მნიშვნელოვანი ამა თუ იმ მოვლენიდან, ისე როგორც ქრისტიანული სამყარო თვლის ახალ დროს ქრისტეს დაბადებიდან.
დროის საზომი განსხვავდებოდა თავად გასაზომი დროის არსითა და ბუნებით – მიწიერ დროს კოლხები მიწიერი საშუალებებით ზომავდნენ, მათ რიგს მიეკუთვნებოდა წყლის, ქვიშისა და მზის საათები, რომელთა მეშვეობით საზღვრავდნენ დღისა და ღამის შედარებით მცირე მონაკვეთებს. მზის საათი (,,ბჟაშ ბარჯგი“, ,,ბორჯიშ ბარჯგი“), სარის ჩრდილის მოძრაობის მიხედვით აუწყებდა ადამიანს, რა დრო იყო, სად იდგა მზე. მზის საათით იზომებოდა დრო მთვარიან, თუთარჩელა ღამეებშიც, მაგრამ იგი უსარგებლო ხდებოდა ბნელ ღამეებში და ზამთრის პირობებში, ამასთან ის ვერ ზომავდა მთვარის დროს, მთვარის ფაზების ზეგავლენას დროის მდინარებაზე.
ამიტომ იყო ტექნიკურად ყველაზე ზუსტი წყლის საათი, რომლის მოქმედების პრინციპი ისეთივე იყო, როგორც ქვიშის საათისა, იმ განსხვავებით, რომ დროს ის წვეთებით ზომავდა, ქვიშის საათი კი – ქვიშის მარცვლებით. მაგრამ წყლის საათიც იყო და წყლის საათიც: ზიარი ჭურჭლის პრინციპზე აგებული მექანიკური წყლის საათისგან განსხვავებით, არსებობდა წყლის საათი, რომელიც ზომავდა მთვარის მიზიდულობის და, შესაბამისად, მნათობების ზეგავლენით ადამიანის სხეულსა და ბუნებაში წყლის მიმოქცევის შედეგად ცვალებად დროსა და დროის აღქმას. და აიეტის წყლის საათიც ეს იყო, იმდროინდელ უახლეს ტექნოლოგიასა და მნათობთა მოძრაობისა და ცისა და მიწის კავშირის ცოდნაზე დამყარებული ახალი სიტყვა, რომელსაც შესაძლოა იცნობდა სხვა სამყაროც, მაგრამ არა ის, საიდანაც არგონავტები მოვიდნენ.
შალვა ნუცუბიძის ,,ქართული ფილოსოფიის ისტორიაში’’ ვკითხულობთ, რომ პროტოქართველურ სამყაროში დროის დინება წყლის დინებას დაუკავშირეს და რაც მთავარია, წყლის მეხსიერების ცნებასა და საიდუმლოს მიაგნეს.
წყალი, როგორც მარადმედინი და ამავე დროს უცვლელი დროის ხატი და საზომი ინახავს ყველაფერს, რაც უნახავს, რასაც მასში ჩაუხედავს და შეხებია. ალქიმიკოსთა საზრისით, ( და ეს ნაწილობრივ დასტურდება თანამედროვე მეცნიერების ექსპერიმენტებშიც) წყლის მეხსიერება გულისხმობს წყლის თვისებას, მილიარდჯერ განზავების შემდეგაც შეინარჩუნოს თვისება ნივთიერებისა, რომელიც მასში გახსნილა ოდესღაც.
ამიტომაც წყლის მეხსიერება, შესაძლოა, ჯერაც მეტაფორულადაა გამოხატული და დანახული, მაგრამ ამ საიდუმლოს ამოხსნაზე მომუშავე მეცნიერთა წარმატების კვალდაკვალ წყლის კრისტალების მეშვეობით შეიძლება მალე ათასწლეულების გაზომვაც შევძლოთ.
და სად უნდა აეგოთ მთვარის ფაზებს მორგებული წყლის საათი, სად უნდა დაფიქრებულიყვნენ წყლის მეხსიერებაზე, თუ არა თუთაშებისა და წყალში გახსნილი ოქროს მომპოვებელთა ქვეყანაში.
ამ მხრივ მრავლისმეტყველია, რომ თალესმა, რომელიც სამყაროს პირვესაწყისად წყალს თვლიდა, თავისი ფილოსოფიური წყლის სახელი კოლხური ენიდან აიღო და დაამკვიდრა ძველ ბერძნულში – ეს არის იგრი, ინგრი, რომელიც დღემდე შემორჩა ინგირის – ენგურის სახელწოდებაში და აპრილის ძველ ქართულ სახელწოდებაში ,,იგრიკა”, რომელიც აპრილის თვისებას გამოხატავს: აპრილ –მაისი წყლის გამოღვიძების, ტენის აორთქლების დროა. ეს კარგად ჩანს აპრილის ძველ მეგრულ სახელწოდებაშიც ,,აფუნი’’, რომელიც შემდეგ მთელ გაზაფხულზეც განზოგადდა და მიწის აფუების, მიწიდან დამთბარი წყლის ოხშივრად, ნისლებად ადინების – ,,აფუნას’’ დროა.
,,მას შემდეგ ბევრმა წყალმა ჩაიარა, ბევრმა წყალმა იდინა’’ –არის ჟამთასვლის არა უბრალოდ პოეტური, არამედ ფილოსოფიური გამოხატულება, ხოლო უკვდავების წყლის მეტაფორა– წყლის მაცოცხლებელი ძალისა და წყლის მეხსიერებისა, რომლის წყალობით, წარსული დრო მხოლოდ პირობითად არის წარსული და გარკვეული დროის შემდეგ, შესაძლოა, მივიწყებული, სახეცვლილი, მაგრამ მაინც ბრუნდება აწმყოში, როგორც აორთქლებული, ქვესკნელში ჩასული წყალი ბრუნდება უკან და წარსულ დროზე უყვება ადამიანს, თუმცა მხოლოდ წყალთან განდობილს, წყლის ენის მცოდნესა და მგრძნობელს შეუძლია მისი მოსმენა თუ შესმენა.
ეს მეტაფორა გვაქვს კაცის ხმით მოლაპარაკე ,,არგოს’’ თვისებაშიც და ფასკუნჯის (ფასკურის) ტელეპათიურ თვისებაშიც ელაპარაკოს მას, ვისაც იდუმალის სასმენად ასხია ყურნი. და ალბათ ზედმეტი არ იქნება იმის ხაზგასმა, რომ არგოცა და ფასკუნჯიც წყალთან არის დაკავშირებული, ამ უკანასკნელის სახელში პირდაპირ დევს ,,სქური’’ (რაც მედინი წყალია, ნაკადი მეგრულში) უფრო მეტიც, დროისმიერი და სივრცული შრეების ნასკვი, და ამასთან ეს იდუმალი ფრინველი ფაზის მდინარის, ფასიანური ვენერას ზოომორფემაც არის.
თუმცა დავუბრუნდეთ წყალს და კოლხურ წყლის საათს , რომელიც შეიძლება მივიღოთ როგორც მინიშნება იმაზე, რომ აიეტის ძალმოსილება ემყარებოდა არა მხოლოდ მზეს, მზის შვილობას, არამედ წყალს, რომელიც გეოგრაფიული თვალსაზრისით აიას ორგანული ნაწილი იყო ზღვისა და ფაზისის სახით, ხოლო ფილოსოფიური თვალსაზრისით გამოხატავდა კოლხების მსოფლაღქმას.
სხვათა შორის, როგორც კედელზე დაკიდებული თოფი უნდა გავარდეს სპექტაკლის ბოლოს, ისე ეს წყლის საათიც გამოჩნდა აიეტისა და არგონავტების საზღვაო ომში, რომელიც აფსირტეს აკუწვით დასრულდა.
ერთი წაკითხვით, მედეას მიერ აფსირტეს მოკვდინებას, შემდეგ მისი სხეულის დანაწევრებასა და ზღვაში გადაყრას ის მიზანი ჰქონდა, რომ აიეტი შვილის სხეულის ზღვაში მოცურავე ნაწილების თავმოყრაზე გადართულიყო და არგოს დევნისთვის დრო აღარ დარჩენოდა. მითის ამ წაკითხვით აფსირტეს დანაწევრება აიეტის სამეფოს დაშლის, უფრო ფართო მნიშვნელობით, კოლხური, პელაზგური სამყაროს კუნძულებად ( კოკებად) დაშლის მეტაფორა იყო. მაგრამ თუ ფილოსოფიური დროის კატეგორიების პრიზმაში შევხედავთ, ეს შეიძლება იყოს მეტაფორა, რომელიც გამოხატავს მზის შვილის სამეფოს მარადისობის მსხვრევას და დანაწევრებას ( მეგრულად – კოკუას) მიწიერ დროებად. აფსირტეს სხეულის ნაკუწების ,,კოკების” დევნა აბობოქრებულ ( შემომწყრალ) ზღვაში ( წყალში) არის აიეტის მცდელობა კვლავ შეკრას დრო, ამაო მცდელობა სასოწარკვეთილი კაცისა, რომლისთვისაც შვილი, მემკვიდრე არის საშუალება დასაზღვრებული დროის განგრძობისა მარადისობამდე.
შემთხვევითი შეიძლება არც ის იყოს, რომ აფსირტეს სახელში კოდირებულია წყლის ღვთაების აფის სახელი, რომელიც მარადმედინი ჟამის, უჟამო ჟამის სიმბოლოა. აიეტის სამეფოში ამის შემდეგ დრო შეიშალა, როგორც ირევა უბადო მორთაში ( საბედისწერო მიქცევაში) მთვარის ფაზები, რასაც კოლხები პირდაპირ უწოდებდნენ მთვარის შეშლას – ,,თუთაშ ფორცხოლიშ ერღვაფას” – აიეტიც დროში ჩაიკარგა, დროში შეიშალა, დრო აერია – ებორჯ.
სიტყვა ,,ბორჯი“, რომელიც დღეს მეგრულში ხანით და დროით გამოხატული ჟამისგან განსხვავებით უფრო ახლოს არის მარადისობის ცნებასთან, არ არის მეგრული, მაგრამ ამ სიტყვის წარმომავლობაზე საუბარი სხვა სიბრტყეზე გადაგვიყვანს, და ამჯერად იგი გვაინტერესებს როგორც დროის შეშლასთან დაკავშირებული ცნება. ,,ებორჯ, აბორჯებულ კოჩ რე’’, იტყვიან კაცზე, რომელსაც დრო შეეშალა, დაკარგული აქვს დროის შეგრძნება, დროში ორიენტაციის უნარი ( თუმცა დღეს ეს მნიშვნელობა ბევრისთვის წაშლილია და უფრო მხარქცეულ, არეულ კაცს მიემართება). თუ ღრმად ჩავიხედავთ, სიტყვის არც ეს მეტამორფოზა აშემთხვევითი, მასში ჩანს კოლხების განდობილობა და წვდომა დროისა და სივრცის კავშირებში და, თუ დავუბრუნდებით წყალს, წყლის დინებას, როგორც დროის საზომს, იგი ამავე დროს სივრცისმიერი ცვალებადობის ცნებასაც ასახავს – წყალი მიედინება დროშიც და სივრცეშიც. ამასთან სივრცეც არის და სივრცეც.
სიცოცხლის ხე დროსა და სივრცეს თითქოს სამ განზომილებად ჰყოფს ( წარსული, აწმყო, მომავალი; ქვესკნელი, შუასკნელი, ზესკნელი), მაგრამ ეთნოგრაფიასა და ფოლკორში დალექილი უძველესი ხსოვნა მიგვანიშნებს, რომ მეგრელები გრძნობდნენ , რომ არსებობდა მეოთხე განზომილებაც – იგივე პარალელური სამყარო, უკუსკნელი, რომელსაც მეგრულად ,,გალენ ორთა’’ ჰქვია.
იგი ზედროულია, უკიანო, მაგრამ მასში გადასულ მიცვალებულებს ( გალენიშებს), დიდი ხნით მიჰყვებათ თან ამქვეყნიური დროისა და სივრცის სევდა (ამიტომაც ბრუნდებიან ისინი შინ ახალი წლის ღამეს, რომელიც ახალ დროს უდებს საწყისს). მეგრელთა რწმენა–წარმოდგენებით, ამ ორ პარალელურ სამყაროს შორის არსებობს მხები, რომლის გადმოლახვა გალენიშებისათვის, ცოცხალთაგან განსხვავებით, არ არის შეუძლებელი, ისინი დროდადრო შემოიხედავენ ძველ სამყაროში, თუმცა ჩვენ, ცოცხალთ, ამ დროსა და სივრცეში მყოფთ არა გვაქვს მათი დანახვის უნარი, თვინიერ ინტუიციისა და ტელეპათიისა – ეს უკანასკნელი კი მხოლოდ აფხარხვილებს, ბეჭზე მესამე თვალის მქონეთ, მეექვსე გრძნობის მქონეთ ხელეწიფებათ. ჩვეულებრივმა მოკვდავებმა მხოლოდ აფხარხვილების მეშვეობით იციან ამის შესახებ და, რადგან შეუცნობელი ყოველთვის იწვევს შიშს, კრძალვით შლიან საგალენიშო ტაბლას, რომელსაც, მათი რწმენით, გარდაცვლილები, მიღმიერები, სხვა დროსა და სივრცეში გადასულები უსხდებიან.
არსებობს ლოცვა,– გალენიშ დო დინახალენიშ ხვამა ( ცოცხალთა და გარდაცვალებულთა ლოცვა), რომლის ტაბლა კარის ზღურბლზე იდგმება – კარს გარეთა ნაწილში მას გალენიშები უსხდებიან, კარს შიგნით – ცოცხლები, შესაბამისად, სწორედ ზღურბლია მხები ორ პარალელურ სამყაროს შორის. ეს არის ანარეკლი კოლხების წარმოდგენებისა ზედროულსა და დროში დასაზღვრებულს შორის, განუზომელ და გაზომვად სივრცეს შორის არსებულ კავშირებზე, ხოლო სუფთა წყალი, რომელიც ამ და ყველა სხვა სალოცავი ტაბლის აუცილებელი ატრიბუტია, აქ არა მხოლოდ გალენიშების დასარწყულებლად არის დადგმული, არამედ და პირველ რიგში, დროისა და სივრცის მარადისობის ნიშანია და ცოცხალი წყლის, ფილოსოფიური წყლის სიმბოლურ გამოხატულებას წარმოადგენს.
