ნონა ქობალიას ბლოგი ,,მთავრის მოზაიკა”
ლარჭემის ხმიანობა ადამიანის სულზე, ხელოვნებასა და სმენაზე იყო დამოკიდებული და მის აწყობას ხელგაწაფულობაზე მეტად, თუ აბსოლუტური არა, კარგი სმენა სჭირდებოდა – ოსტატს სასურველის ძიებაში უამრავი ლერწმის ღეროს ხმიანობა უნდა გაესინჯა და ამასთან არჩეული ღეროების თანხმიერებისთვის, ჰარმონიისთვის მიეღწია.
არის მოსაზრება, რომ ჩვენი სალამური პელაზგური პანის ერთღეროვანი სალამურის ვარიაციაა, ისევე როგორც აპოლონის მრავალფლეიტიანი ლარჭემი (სოინარი), მთლიანად ჩვენად, საკუთრივ , ,,დორხველო” ჩვენად მიგვაჩნია, რაც თავად ძველი ბერძნების მიერ მისი პელაზგური წარმოშობის აღიარებას და ამასთან ჩვენი სიმღერის მრავალხმიანობას ეფუძნება. ლარჭემის ხმიანობა ადამიანის სულზე, ხელოვნებასა და სმენაზე იყო დამოკიდებული და მის აწყობას ხელგაწაფულობაზე მეტად, თუ აბსოლუტური არა, კარგი სმენა სჭირდებოდა – ოსტატს სასურველის ძიებაში უამრავი ლერწმის ღეროს ხმიანობა უნდა გაესინჯა და ამასთან არჩეული ღეროების თანხმიერებისთვის, ჰარმონიისთვის მიეღწია.
მაგრამ მითებს რომ თავი ვანებოთ, ჩვენს ყოფას დავუბრუნდეთ- ლარჭემის ხმებითა და ჩვენებური საკრავების ხმიანობით დამშვენებულ ტყეებსა და საძოვრებს – როგორც ჩვენს ბუნებრივ ძველ გარემოს, რომელიც მეჯოგე ხალხის საჭიროებებსა და ესთეტიკაშია გამჯდარი, თუ როგორც სისხლისმიერი ხსოვნის ,,მოდერნიზებულ” ანარეკლს თანამედროვე, ასფალტზე გაზრდილი ბავშვისა, რომლისთვისაც ნახირი, საძოვარი, მწყემსური ცხოვრება აწ უკვე ეგზოტიკად იყოს ქცეული ან საერთოდაც არ ჰქონდეს ნანახი.
ჭკვერას ქორდათ დო მუმულიაშ კაფენტის ქუმოიღანთ –ჭკვიანად იყავით და მამალოს კამფეტს მოგიტანთო – დაუბარებდნენ ძველად ბაზრობაზე მიმავალი მშობლები ბავშვებს.
კულაშიდან ბავშვები ჭითა–ჭითა ჩაფულებს ( წითელ წკაპუნებს ) ელოდნენ საჩუქრად, წიფურიას ბაზრობიდან ფერად–ფერად ჩითებს. აი, ხობში მიმავალ კაცს კი, როგორც სერგი მაკალათია წერს, დააბარებდნენ: ,,ლარჭემ ქუმომჯუმე” – ლარჭემი ჩამომიტანე.
ან ვის უნდა ეჯობნა კოლხური ჭაობის მიდამოებში გაზრდილი ადამიანისთვის, რომელიც ადრეული ბავშვობიდან დაშლიგინებდა ლერწმიანებში და რომლის პირველი სათამაშოები ლერწმისგან, კალმისგან, ჩალამ–კულამისგან მზადდებოდა.
ჭაობისგან დაშორებულ ადგილებში ბავშვები მწვანე ხახვის – სორხის ფოჩს აზუზუნებდნენ ან ოღურინაიათი ( ღმუილათი) იქცევდნენ თავს. ოღურინაია კეთდებოდა თხილისგან – ერთ ბოლოში ერთი თხილი იყო გახვრეტილი, მოპირისპირე მხარეს ორი, შიგ გაუყრიდნენ აბრეშუმის ძაფს, ზამბარასავით დაგრეხდნენ ( დოწკუმონტუნდეს) და გაშლისას ხმას გამოსცემდა – ღურინუნდ.
თუ ვინმეს გსმენიათ ეს ხმა, ალბათ, არც არასოდეს დაგავიწყდებათ, რადგან მასში ერთდროულად ჟღერდა მიწისქვეშა წყლების საშიშარი დინებისა და საიდანღაც, ძალიან შორიდან მომავალი მოყრუებული ღმუილი, რაც ბავშვის ფანტაზიას, რეალობის საზღვრებს მიღმა, სხვა სამყაროსკენ მიმართავდა.
აქვე აღვნიშნავთ, რომ საბავშვო ოღურინაია იყო თუთაშებისა და მედიუმების გამარტივებული ინვენტარი, რომელშიც კითხულობდნენ ქვესკნელის ღმერთის, ე. წ. ღმუილა ღმერთის, გუშას (შუმერულადაც ასე ქვია და მეგრულადაც) ნება-სურვილს და, სხვათა შორის, ეს სახელი დღემდე ისმის შორისდებულის სახით შემორჩენილ მაგიურ ფორმულაში ,,ახავაი, გუშა!”
მაგრამ ლარჭემი მაინც სხვა იყო, ხახვის ფოჩისგან და ოღურინაიასგან განსხვავებით, მისი ხმიანობა ადამიანის სულზე, ხელოვნებას და სმენაზე იყო დამოკიდებული. და მის აწყობას ხელგაწაფულობაზე მეტად, თუ აბსოლუტური არა, კარგი სმენა სჭირდებოდა – ოსტატს სასურველის ძიებაში უამრავი ლერწმის ღეროს ხმიანობა უნდა გაესინჯა და ამასთან არჩეული ღეროების თანხმიერებისთვის, ჰარმონიისთვის მიეღწია.
ლარჭემი ან ხუთი ან ექვსღეროიანი იყო, ხუთღეროიანი უპირატესად მთაში, ლაკადაში იცოდნენ, ექვსღეროიანი – ბარში. შუაში მოგრძო ღერებს განათავსებდნენ და ორივე მხარეს – მარჯვნივ და მარცხნივ ისე შემოაწყობდნენ ორ- ორ ღეროს, რომ ქვედა, არასატუჩე მხარეს რომბის გადანაჭრის ფორმა მიეღოთ. შემდეგ ამ ღერებს კანაფით ან ხის ქერქით, უპირატესად ბლის შვებიათი შეკრავდნენ. რაც უფრო დაოსტატებული იყო მელარჭემე ( დამზადებაშიც და დაკვრაშიც) მით უფრო ,,ამბიციურად” ეჭიდებოდა ურთულეს ამოცანას – რაც შეიძლება მეტი ღეროსგან შეეკრა საკრავი, თუმცა კი ასე გრძლი საკრავით სარგებლობა მწყემსურ ყოფაში მოუხერხებელი იყო – ჯოგი ერთ ღეროვან სალამურსაც მორჩილებდა და ორღანოსავით მრავალლულიანი საჯრავიდან სიგნალის მიცემას არ სჭიროებდა – ეს უფრო თავად მწყემსს სწირდებიდა თავისი ყოფის გასაკააზებლად და ლულების რაოდენობის გაზრდაც ამ მიზანს ემსახურებოდა. – არსებობს სამუზეუმო ექსპონატიც, 21 ღერიანი ლარჭემი, რომლის მილები განლაგებულია სიგრძის მიხედვით – ასეთი ოთხმაგი ექვსლულიანი სოინარი ხშირად გამოიყენებოდაარა ყოველდღიურობაში, არამედ ლხინში – ჯარობებსა და ქორწილების დროს.
ლარჭემის ყოველი ღერო სხვადასხვა ტონალობის ხმას გამოსცემდა და შესაბამისად თავისი სახელი ჰქონდა და ეს სახელები ერთმანეთისგან დამზადების ადგილით განსხვავდებოდა – ორი გრძელი ღერო ბანისა იყო და ზოგადად მებანე ერქვა, აქედან ერთ შხუში, შხუ ბანიში, მეორეს – ჭიფეში, ჭიფე ბანიში, მესამე ღეროს – გოჭიფეში, გოფშა, მეოთხეს – მეჭიფე,მეჭიფაში, მეხუთეს – გემაჭყაფური, მეექვსეს – წკუმონტილი (მოკრიმანჭულესავით).
ლარჭემის რომბისებრი ფორმა ძალიან მნიშვნელოვანი იყო კარგი ვიბრაციისთვის, მაგრამ ამავე დროს საკრალური მნიშვნელობა ჰქონდა. შორს რომ არ წავიდეთ, აპოლონიოს როდოსელი ,,არგონავტიკაში” წერს, რომ კოლხები რომბების მეშვეობით ცვლიდნენ მთვარის მიმოქცევას, ხოლო ტრადიციულ ჩიჩილაკზე და სალოცავ ხეებზე (მათ შორის, შვილიერების მომნიჭებელი მოსქე წაჩხურას, ესქედა ხორციელის სახელზე აღვლენილ ლოცვებსადა რიტუალებში) დღემდე კიდებენ რომბის ფირფიტებს, როგორც მთვარისათვის ხმის მიწვდენის საუკეთესო საშუალებას ვიბრირების განსაკუთრებული თვისების გამო (ამაზე იხ. წინა ბლოგებში ,,მთვარის მოზაიკიდან”).საკრალური მნიშვნელობა ჰქონდა ბლის ქერქსაც შვებიას, რომლითაც კრავდნენ ლარჭემის ლულებს, რადგან ბალი ერთ-ერთი საკულტო ხე იყო ძველ სამეგრელოში .
სალარჭემე ლერწამს ივლისის ბოლოს ჭრიდნენ, ამ დროს მას ჯერ კიდევ ჰქონდა შენარჩუნებული სინედლე და გაცილებით უკეთეს ხმას გამოსცემდა, ვიდრე გამომშრალი ღეროსი, ამ მიზით ძველ ლარჭემს ახმიანებამდე რამდენიმე საათით ადრე წყალში ალბობდნენ. ხმიანობისთვის ლარჭემის მილებში არცთუ იშვიათად ღომის მარცვლებს, ჩხვერს ყრიდნენ, ამას წმიდა ტექნიკური მიზეზის გარდა სიმბოლური მნიშვნელობაც ჰქონდა – ეს როგორც საზოგადოდ, ისე სახელდობრ ჯოგის სიმრავლის დამბედებელი იყო
ბარისა და ლაკადას მეგრელები დღემდე დაობენ, რა მასალის ლარჭემი ჯობს – ლერწმისა, ლელქაშისა – ჩალამ- ულამისა თუ თხილის შტოებისა. ბარის მეგრელებს აქვთ პრეტენზია, რომ ლარჭემი მათი მიგნებაა და არგუმენტად ამ საკრავის სახელწოდებას იშველიებენ – ლარჭემი ხომ ლერწამს ნიშნავს და, წესით, ლერწმიანებისთვის, ლელიანისთვის არის დამახასიათებელი. მთის მეგრელებისთვის , ლაკადარებისთვის უფრო ,,კვათირი”, მჭრელი არგუმენტია ის, რომ ლარჭემი მეჯოგეების საკრავია, მოიალაღე, მემთეური მწყემსების გამოგონილი, თუმცა იგივე არგუმენტი ბარელ მწყემსებსაც მოჰყავთ, ხობისა და ფოთის მიდამოები ჭაობის წყალობით საუკეთესო ბალახოვანი ადგილები და, შესაბამისად, საძოვრებია.
მოგეხსენებათ, ლარჭემი უპირველესად, მწყემსების საკრავი იყო, მას კარეს (მწყემსების კარვის) წესებში თავშექცევაზე მეტად სასიგნალო დანიშნულება ჰქონდა. ლარჭემზე უკრავდნენ ადრიან დილით, ჯოგის ქართადან გამორეკვისა და საბალახოზე გაშვების დროს და პირიქით, შეღამებისას, როცა გაფანტულ ნახირს ლარჭემის ხმებით უყრიდნენ თავს და ქართასკენ მიერეკებოდნენ.
მწყემსები ლარჭემზე უკრავდნენ ნახირის ძოვების დროსაც, რომ ნადირი განეფრთხოთ და პირუტყვსაც მწყემსის ახლოს ყოფნის იმედით, მშვიდად ებალახა.
თუ მეგრულ სამყაროს გავცდებით, ეს დანიშნულება ჰქონდა პანის სალამურსაც, რომელსაც მუსიკის მეისტორიენი ლარჭემის წინამორბედად თვლიან ( ან იქნებ პირიქით?), თუმცა აპოლონის სალამური უფრო გაცილებით მეტს ნიშნავდა , ვიდრე სიგნალის დანიშნულებაა
ჩვენშიც ლარჭემი გასცდა მწყემსების ყოფის ფარგლებს და სახალხო თავშექცევის დამამშვენებელ ატრიბუტად იქცა. მაგალითად ჩქვალერში, სერგი მაკალათიას ცნობით, დიდ ხუთშაბათს მელარჭემეები მთელ სოფელს ჩამოივლიდნენ ლარჭემის დაკვრით, სხვები ხისა თუ სპილენძის დიდ–პატარა საყვირებს – ოყესა და ოყელიას, აგრეთვე ნოდი ბარხალეს – დაირას შეაშველებდნენ და მიდამოს გასაოცარი ხმები ეფინებოდა.
მთაში იცოდნენ ლაგუჯამი ლარჭემიც, რომელიც დანარჩენ საქართველოში გუდასტვირის, ჭიმონის სახელით არის ცნობილი.საინტერესოა, რომ ტყავისგან შეკერილი გუდის – ლაგუჯის ნაცვლად არცთუ იშვიატად იყენებდნენ ქოსმენის, ტახის შარდის ბუშტის, ხოლო უფრო იშვიათად ზუთხის ბუშტს და თვლიდნენ, რომ ეს უკანასკნელი სრულიად განსაკუთრებულ ხმებს წარმოქმნიდა
ზემოთ ჩვენ პანის ფლეიტა ვახსენეთ, ძველი ბერძნული სამყაროს კუთვნილება, არის მოსაზრება, რომ ჩვენი სალამური პანის სალამურის ვარიაციაა, თუმცა თავად ლარჭემი, იგივე სოინარი, მთლიანად ჩვენია, დორხველო ჩვენი და ჩვენებური მრავალხმიანობის პირმშო. მით უფრო, რომ ჩვენი მესაკრავენი თვით ექვსხმიან ლარჭემსაც არ სჯერდებოდნენ და ორი–სამი ლარჭემის ერთდროული ხმიანობით გასაოცარ სიმფონიას აღწევდნენ.
არ ვიცი, იყიდება თუ არა დღეს ლარჭემი ხობში, ამიტომ ფორმულას ,,ლარჭემ ქუმომჯუმე” , ვცვლი ახლით: ლარჭემ გინომტეთ! თქვენ რას იტყვით?
