ნონა ქობალიას ბლოგი ,,მთვარის მოზაიკა’’
რატომ ინახავენ ღმერთები მზეს გოგრაში ? რატომ ათესინებენ მას ცაშხას – ცის დღეს, დიდ ხუთშაბათს მსხვილი ფორმების მქონე ქალებს? რა კავშირშია გოგრა აღდგომის სიმბოლიკასთან და რატომ არის იგი არქანგელოზ რაფაელისა და წმინდა იაკობ დიდის ატრიბუტი ქრისტიანულ იკონოგრაფიაში? რატომ ადევს ტაბუ მარნის კოპეს – ხერკეს? დღეს ვსაუბრობთ მშობლიურ მდინარეებზე ღამის წყვდიადში ამაყად მოცურავე მზე- გოგრებზე – პლანეტების პარადზე და ჯარგვლის წინკარში დაკიდებულ ჭურებზე. ხომ ძალიან მშობლიური, ნაივური სილამაზეა. მაგრამ იქნებ არც არის მარტივი?
კობეშია/კოპეშია – გოგრა მეგრული რიტუალური მისტერიებისა და ყოფის ერთერთი მნიშვნელოვნი ატრიბუტია. ეს უკავშირდება უძველეს რწმენა-წარმოდგენებს იმის შესახებ, რომ ღმერთები მზეს გოგრაში ინახავდნენ ( კობეშიას მიშატყობინუანდეს).
არის კავშირი მზიანი ღამის სიმბოლოსა და გოგრაში შენახულ-დაფარულ მზეს შორის. სხვათაშორის, ჭურა ქრისტიანულ ეპოქაში უკავშირდება აღდგომის სიმბოლიკას – დაცემის სცენაში ვაშლის მაგივრად გამოსახული გოგრა, როგორც აღდგომის სიმბოლო, ვაშლის (ბოროტება, სიკვდილი) მოქმედებას ანეიტრალებს. ეს მცენარე იესოს ატრიბუტად იხმარება, როდესაც ქრისტიანულ იკონგრაფიაში, როცა ემაუსის გზაზე მოწაფეებთან შესახვედრად მიმავალს გამოსახავენ მწირის სამოსით ( გოგრა აღდგომის სიმბოლოს სახით წმინდა იაკობ ალფესის, რაფაელ მთავარანგელოზის ატრიბუტიცაა). აქვე აღვნიშნავთ, რომ გოგრას, უფრო კონკრეტულად ხაპერას მოგზაურები წყლის გადასაზიდად იყენებდნენ, რის გამოც, იგი ყარიბების ატრიბუტი გახდა. ძველ აღთქმაში უფალმა აღმოაცენა გოგრის ხე რომ მოეჩრდილებინა მარადიულო ყარიბისათვის იონა წინასწარმეტყველისთვის და წყენა გაექარვებინა მისთვის. ყველა შემთხვევაში გოგრა აღდგომას , ახალი სიცოცხლის ძიებას უკავშირდება
იქნებ, ამიტომაც არის მოხარშული თუ შემწვარი გოგრა ჩვენი სალოცავი ტაბლებისა და საკურთხის აუცილებელი ნაწილი. მნიშვნელოვანია, რომ გოგრას ამ ტაბლაზე უცილობლად ცხლად დებდნენ, – მისგან აღმავალი ორთქლი სიმბოლურად განასახიერებდა სულის განთავისუფლებას სხეულისგან და ცად ამაღლებას.
მაგრამ დავუბრუნდეთ გოგრას, როგორც ნაყოფიერების ქალღერთის – ბენდიდას სიმბოლოს. გოგრის ხორცში (კობეშიაშ ძელი) მოთავსებული თესლ-ბლონდი (ბანდღი დო თასი) იყო ნიშანი, რომლითაც მას ამსგავსებდნენ დედის საშოს და მასში მოთავსებულ თესლს.
შესაძლოა წმინდა პრაქტიკულ მოსაზრებასთან ერთად ესეც იყო გოგრის დაჭრის წესის ძველი საფუძველი, რასაც დღემდე ვიცავთ, როცა მას კეისრულად , ოთხბზარულად (ოთხოზორულო) ვაპობთ და შემდეგ ვანაწევრებთ უფრო პატარა ნაჭრებად.
მეგრელები, სხვა ხალხების მსგავსად, გოგრაში ხედავდნენ არა მხოლდ ნაყოფიერების სიმბოლოს, არამედ მინიატურულ კოსმოსს, მზეს, და მის თბეს (ბჟაშ ტიბინი) , რასაც მათ კარნახობდა გოგრის ფერიც ( ხშირ შემთხვევაში), სიმრგვალეც და მრავალთესლიანობაც (ეს უკანასკნელი ვარსკვლავთმრავლობასაც განასახიერებდა) .
გოგრის, როგორც მზისა და ნაყოფიერების, კოსმოსის სიმბოლიკა განსაკუთრებით კარგად ჩანს გოგრის დათესვის რიტუალში, რომელიც ადრე უსათუოდ დიდ ხუთშაბათს, ცის დღეს – ცაშხადიდს იმართებოდა. ცაშხადიდი ცის, კოსმოსის დღე იყო, გოგრა – კოსმოსის მთავარი მნათობის, მზის სიმბოლო, და, შესაბამისად, სწორედ ამ დღის არჩევანში დევს ამ რიტუალის სიმბოლური და მისტიური ხასიათი.
საინტერესოა, რომ გოგრა უთუოდ მსხვილი, მრგვალი ფორმების მქონე ქალს უნდა დაეთესა, თუ ოჯახში მხოლოდ გამხდარი ქალები იყვნენ, საამისოდ მეზობელ ქალს გადმოიპატიჟებდნენ. მსხვილი ფორმების ქალი ამ რიტუალში განასახიერებდა ბენდიდას – დიდ დედას, ნაყოფიერების ქალღმერთს, რომელიც სწორედ ასეთი წარმოედგინათ და ასეთს აღწერდნენ კიდევაც მითებში, ლეგენდებში, ზღაპრებში და, თუ გნებავთ, ასეთია ნაყოფიერების ქალღმერთი თიხისგან გამოძერწილ თუ ქვაში ნაკვეთ ფიგურებში, რომელთაც ვხვდებით როგორც ჩვენში, ისე სხვა ქვეყნების არტეფაქტებში. ერთია პრიმიტიული ახსნა ამისა ( გოგრაც მთესველივით მსხვილი იქნებოდა) და მეორე ის, რომ ინტიმური ადგილის სიდიდე ფალიკური კულტის ესთეტიკას უკავშირდებოდა.
გაგეცინებათ, მაგრამ გოგრა ქალს საცვალგახდილს, ბოდიში მომითხოვია, ,, მუნდუკურთეთ’’ უნდა დაეთესა (ისევე, როგორც წიწაკის შემთხვევაში) . უსაცვლობაც და სისიშვეც ფალიკური კულტის დროიდან მოდიოდა და პირდაპირ კავშირში იყო პირველქმნილ, დაუფარავ სქესობრივ აქტთან.
გოგრა, როგორც მზის სიმბოლო, ჭეჭეთობა სერიშ – ჭიაკოკონობის ღამის მაგიური რიტუალების უცილობელი ატრიბუტია.
ამ ღამეს გოგრებს მათში გამოჭრილ ღიობებში შედგმული ანთებული სანთლებით წყალში შეაცურებდნენ, – წყალში მოტივტივე, წყლის დინებას გაყოლილი მანათობელი გოგრები ულამაზესი სანახაობაც იყო და ამავე დროს ანთხენდეს – დაოთხილს აოტებდნენ წყლის ბოროტ სულებს – წყლის ჭინკებს, ჟამს, წყარპატონეფს, რომელნიც უფრთხოდნენ მზეს თუნდაც უტრირებული სახით, როგორიც იყო გოგრა .
შემთხვევითი არ არის, რომ ხერკე/ხირკე (ჭურისგან დამზადებული ხაპერა, კოპე) ჩვენი მარნების უცილობელი ინვენტარი იყო და ასე რჩება ეს ბევრგან დღემდე. ხირკეს – კოპეს მზე შეჰქონდა ქვევრის ღვინოში, იგი, მზესავით სპობდა ღვინის დამჭანგავ ობს, ამავე დროს ეს იყო დასტური ქვევრის მზისადმი კუთვნილებისა და რაკი ქვევრში ღვინის ჩამსხმელი მზეს მზისას მიაგებდა, არავითარი საჭიროება არ იყო მისთვის ჭკუა ესწავლებინა – თავისი საკუთრების ნიშნად თავისი ხელი – ე.წ. ბჟაშ ხე – მზის ხელი – დაეჩნია ღვინისთვის მძმარავი ჭანგის, პკის სახით.
სხვათა შორის, მლოცველი თუ მარნის პატრონი მარნისთვის განკუთვნილ ხერკეს გარეთ არ გაიტანდა და მეტიც, შიგ მარანშიც არ იხმარდა ხელზე წყლის გადასავლებად – ესეც მისი სტერილობისთვის და ღვინის დასაცავად ხდებოდა, განსხვავებით, წყლის კოპესგან – წყარიშ ხერკესგან, რომლის სტერილობაზე ნაკლებად ზრუნავდნენ და დღედაღამე ეკიდა ჭის თუ წყაროს თავზე შინაურთა თუ გამვლელთა ( მათ შორის ალიან-ჩალიანის ) სახმარად.
მაგრამ თუ გოგრა, უპირველეს ყოვლისა, ფორმის სიმრგვალით მოაგონებს ადამიანებს მზეს, რატომ კიდებდნენ მეგრული ჯარგვლის წინკარში (ჯარგვალიაშ აბარწას) ჭურას (ხაპერას), რომელიც მკვეთრად განსხვავდებოდა ფორმით გოგრისგან, რომელიც მრგვალია ან ოვალური (ისიც სიმრგვალესთან მიახლოებული ფორმისა – ნაკლებად განზიდულ -წაგრძელებული), ჭურა , ხაპი კი – თავში ან წელში გაწვრილებული. სად არის მთავარი ნიშანი, რომელიც მეგრელის თვალში ჭურას ფორმითაც აახლოებს მზეს?
საქმე ისაა, რომ არამარტო მეგრელებში, ბევრ სხვათა საზრისშიც წელში გაწვრილებული ჭურა ორი მზის – მიღმიერისა და ამქვეყნიურის- ერთიანობას განასახიერებს და ქვიშის საათის მსგავსად არის ზედა და ქვედა სამყაროების ერთარსობის სიმბოლო. უფრო მეტიც, თუ გოგრა მოკვდავთა მზეა და მალევე ლპება, ჭურა მთელი წელი, ბუნების დროებითი კვდომის დროსაც წინკარში რჩება ახალი მოსავლის შემოსვლამდე ანუ ინარჩუნებს უწყვეტ ციკლს ჯარგვლის ბინადართა ავი თვალისა და ავადობისგან დაცვაში ( რაც მისი ,,ვიწრო სპეციალიზაციია’’) ხოლო გოგრა იქ დროებით კიდია და ,,წინანდღის’’, ,,წაკურთხიას’’ შემდეგ უნდა შეიჭამოს, რადგან ყინვები აზრობს და ლპობას იწყებს, მზის სახლის წახდენა – წაყონება კი ვაშინერს, ცოდვაა.
ჭურას პირდაპირ დანიშნულებაზე – ავი თვალისა და წყლის მონახდომისაგან ( უბადო თოლშე დო წყარიშ მუნახვამილეფშე) დაცვაზე ფრიად მკაფიო მინიშნება გვაქვს რიტუალში, რომელსაც ,,წყარიშ გოჭოფუას’’ ( წყლის შეკვრას) ეძახიან. ადამიანს, რომელსაც წყლიდან რაიმე ავადმყოფობა ამოყვებოდა, მიიყვანდნენ იმ ადგილას, სადაც მას ავადმყოფობა შეეყარა, აიღებდნენ ცულს, მისი პირით ამოიღებდნენ წყალს, ამოგულულ ჭურაში ჩაასხამდნენ და იტყოდნენ: ,,თე ლახალა თეშ დასქირე, მუჭო წყარ თე ჭურასია’’ ( ეს ავადობა ისე გააქარვე, და დაშრიტე როგორც წყალი ჭურაშიო). შემდეგ წყლით სავსე ჭურას საკიდელზე – ლანჭაზე, შუაცეცხლის თავზე ან სანთაზე ჩამოკიდებდნენ და წყალიც სწრაფად შრებოდა. ითვლებოდა, რომ ჭურა, როგორც მზის, მზის თბეს შემნახავი, იოლად მოერეოდა და ააორთქლებდა მასში გამომწყვდეულ წყლის სულს, წყლის ჟამს.
ამ რიტუალს განსაკუთრებული გულმოდგინებით ასრულებდნენ ჭაობიან ადგილებში მცხოვრები, მალარიისგან გატანჯული ადამიანები, სანამ ხინაშ ჯას – ქინაქინის ხის არსებობას გაიგებდნენ და, მით უფრო, სანამ წამლებზე მიუწვდებოდათ ხელი.
თუ საზოგადოდ გოგრას დავუბრუნდებით, მზესთან მისი კავშირის მანიშნებელია იდიომა ,,ყუჯიქ კობეშიაშ ფურცელცალო გინმართ’’- ყური გოგრის ფოთლისხელა გამიხდაო, იტყვიან, როცა რაღაც მოულოდნელსა და გასაოცარს გაიგებენ. ამასვე იტყვიან კაცზე, რომელმაც ცნობისწადილი დაიკმაყოფილა და რაღაცის გაგონება სცადა და შეძლო. საქმე ისაა, რომ გოგრა – მზე კი ყველგანმყოფია, ყოვლისმხედველი და მცნობი, და მის ყურს ყველაზე დაფარულიც არ გამოეპარება, გოგრის ფოთილივით ფართო ყური მეტს იტევს, ვიდრე კაცის ჩვეულებრივი ღინჭილია ( ყურის ნიჟარა). არის სხვა, არცთუ შორს მიმავალი ვარიანტი ამ იდიომისა – ,,ქიანას თეზმა სარკოს ვეფრჩქილედენ, ყუჯ კობეშიაშ ფურცელიშ მაფართათ გინმართუდუა ‘’ – ქვეყანაზე ამდენი გაუგონარი რამ რომ არ ხდებოდეს, ყური გოგრისფოთლისხელა გამიხდებოდაო – იგულისხმება, რომ ნეგატიური ამბები ხალისს უკარგავს და აჭკნობს ყურს, ყურის ნიჟარას, ახშობს მის უნარს ამდენი ნეგატივის ფონზე აღიქვას კარგი ამბებიც. რაკი ნეგატივს შევეხეთ, ,,მუჭო ჭურა კობეშიაშა ქუგუნია დუდი’’ ( რა ხაპერას მიუგავს თავიო) იტყვიან კაცზე, რომლის სირეგვნეს უნდათ გაუსვან ხაზი. არის ამ იდიომაში პირდაპირი კავშირი გოგრის მყარ ქერქსა და ადამიანის თავის ქალას შორის შეუვალობის თვალსაზრისით, მით უფრო თუ ერთი გამოგულულია, მეორე უტვინო , მაგრამ ნეგატიური ელფერი ამ შედარებისა უფრო ღრმა შრეებში იღებს სათავეს – ეს ნეგატივი იმ დროის მიერ არის მოტანილი, რომელიც წარმართულ რწმენა – წარმოდგენებს დაუპირისპირდა და მნათობების თაყვანისცემა და ძველი ნატურფილოსოფია დაამცრო.
კიდევ უფრო ღრმა შრეებიდან მოდის საგინგლაო საფრთხობელა , როცა ბავშვს აშინებენ – ბაბუაშენი გოგრად ქცეულა და ღორს შეუჭამიაო (,, სქან ბაბუ კობეშიათ გინორთელე დო ღეს უჭკომუნია’’). მთქმელებმა ურავლეს შემთხვევაში შესაძლოა არც იციან, რომ გოგრა- მზისა და მისი თაყვანისმცემლის შეჭმა ტახის მიერ სხვა არაფერია, ვიდრე სხვადასხვა სტიქიების, სხვადასხვა ღმერთების ბრძოლის ანარეკლი წარმართულ რწმენა – წარმოდგენებში .
მოდით, ჩვენ მაინც ,,მშობლიურ მდინარეებზე ღამის წყვდიადში ამაყად მოცურავე მზე- გოგრების – პლანეტების პარადს ’’ ( ალიო ქობალიას პოეტური სტრიქონებიდან) და მეგრული ჯარგვლების წინკარებში დაკიდებულ ჭურებს დავუბრუნდეთ, და, რა თქმა უნდა, ქვევრის ღვინის ჭანგისაგან დამცავ კოპეს- ხერკეს. ხომ ძალიან მშობლიური, ნაივური სილამაზეა. მაგრამ იქნებ არც არის მარტივი?
